Дьулаан чуумпу

Дьулаан чуумпу

«Тишина – язык Бога. Всё

остальное – плохой перевод».

Джалаладдин РУМИ.

Саас кэлэр кэмигэр кэллэ да, түүнүн син биир тымныы. Күнүһүн эрэ сылыттаҕа буолар. Сир-дойду чалбаҕынан көрүө, харалдьык-харалдьык тараҕайданыа өссө эрдэ.

Саас аата саас, киһи эрэ санаата көнньүөрүөх, сүргэтэ көтөҕүллүөх курдук. Саас кэллэ-кэллэ дииллэр да, бу диэки дьыл-хонук арыый да хойутаан хоҥнор. Куоракка уу-хаар тахсыбыт дииллэр, оттон манна, тыаҕа, сарай хаара эрэ ууллан чаккырыыр. Күн сырдыга дьикти, киһи хараҕа саатан, ирим-дьирим буолар. Бу кэмҥэ тыа дьоно арыый да үлэлэрэ үмүрүйэр. Таах да, былдьаһыктаах кэмҥэ от-мас тиэйиитэ баар этэ дуу. Таһаҕасчыттарга, дьону таһааччыларга ыгым кэм. Суол хаалыан иннинэ барыы-кэлии элбиир. Уоннааҕылар сааскы саарбах көнньүөргэ киирсэн, ким кыралаан сүрэҕэлдьиир, ким бэйэтэ эрэ билэр суолуттан манньыйар, ким үйэтин тухары күүппүтэ чуо бу күннэргэ туолуоҕунуу тулатын кэтэнэр. Саас, саас – сүрэххэ өссө биир баас. Ол да үрдүнэн үчүгэйэ сүр. Көннөрү үчүгэй.

Оттон куорат сааскыта арыый да омуннаах. Биир күн ириэрэн, кири-хоҕу күөрэтэр, сарсыныгар лыгыччы тоҥорон, быттаан хаамтарар.

Сааскы кэм Власка туох да үчүгэйи аҕалбата. Саас онно туох буруйдаах үһүө, бу дьаабы инньэ кыһҥҥыттан саҕаламмыта. Милииссийэҕэ үлэһит тиийбэт аатыран, кими барытын ылыах курдуктара. Аны туран үрдүкү дьаһалынан аҕыйатар аакка бардылар. Күн-түүн күүһүрэн иһэр преступноһы уонна хайдах саба туталлар эбит.

Кыһыны быһа интириигэ, иннэ-кэннэ биллибэт ис интириигэ. Үйэтин тухары милииссийэлээбит ылла да хайаан оробуочайдыай, биитэр суоппардаан киирэн барыай. Гражданскай олох диэни сорох умнубута ырааппыт. Ити эйгэҕэ туоҕун барытын атастаспыт атыны тугу да сатаабат. Олорору да сатаабат.

Влас саҕа идэтигэр бэриниилээх суох ини диэххэ айылаах. Букатын милииссийэ буоларга ананан төрөөбүт курдуга. Боппуруобуй, кини истэригэр милииссийэлэри үөхтүннэр эрэ. Маҥнай, милииссийэлээн көрдүннэр. Саатар биир күнү тулуйаллар дуу, суох дуу. Ол биирдиилээн форма кэтэн кубулуммуттар тустарыттан бүтүн систиэмэни сойуолаһыы диэн тугуй. Кэлин өссө сүрдэннилэр, була сатыы-сатыы буруйу сүктэрэллэрэ итээбит. Син тулуйан кэлбит ойоҕо сулуйан эбилик буоллаҕа үһү. Милииссийэ эрдээҕиттэн саатар үһү кини. Кини кимин билэ-билэ, оттон, тахсарга дылы гыммыта. Үлэтиттэн сырсылыннар, холоон үөрэр этэ. Библиотекарь хамнаһыгар хас буолан иитиллэллэр. Оҕолоро өссө кыра. Мантан инньэ харчы наада дии-дии ууга-уокка түһэрээччи кини – Агаша буолуо. Үлэ үлэнэн, кэлиҥҥинэн олохторо хайдах эрэ. Кэргэнэ кинини аҥаардастыы буруйдуур. Дьиэҕэ күн көдьүүһэ суоххун диэнтэн саҕалаан кини иһэриттэн аны иҥнэр. Арыт ууну омурдубуттуу букатын саҥатыттан матар. Күлүк курдук сылдьар. Биирдэ эмит өрөөтөҕүнэ Влас дьиэтигэр тэһийбэт. Биитэр саҥарыллар, биитэр саҥата суох кынчарыллар. Хайдах эрэ. Итиннэ барытыгар аат быһан быһаарар уустук. Кэргэннии буолар биир этаба эбитэ дуу?

Ити – иһэр туһунан санаата да, мунна кыһыйан барда. Уолаттар отвальнай диэхтэрэ. Бүгүн кини иһэрэ сокуон. Агаша саҥарыа диэн хас эмэ сыл биир өлүүгэ сылдьыбыт уолаттарыгар туруорбакка, туох эрэ күрүөйэх курдук ол этэр улуустарыгар барыа дуо. Сыылка курдук саныыр онтун. Дьиҥинэн, күлүгэр имнэниэ эбит. Хастара-хастара сарбыллыбыт аатыран үлэ биржатын килийиэнинэн буолла? Иһэ үлүннэҕинэ ахыраанаҕа ылыахтара. Оперативнай үлэҕэ эриллэн, эҥини көрөн-истэн, кыл мүччү бу тиийэн кэлэн баран, хайа эрэ тэрилтэ баайын манаан күнү барыахтара үһү. Чэ, көстөн иһиэ. Милииссийэни аҕыйатыҥ, амньыыстыйа бөҕөтүн ыытыҥ – төһө бэрт олоххо тиийэр эбиккит.

– Бу оҕолор дьиэҕэ көстүбэт буолбуттар.

– Улаатан эрэр кыргыттары дьиэҕэ хаайан олороору гынаҕын дуо? Халлаан сылыйан оҕо эрэ таһырдьаттан киирбэт.

– Төһөтүн да иһин…

– Урут да дьиэҕэ тэһийбэттэрэ.

– Тоҕото биллэр дии. Саҥарыма!

– Хайа муҥун, ааһар кэмэ да кэллэ.

– Саҥарыма диибин!

Дьахтар ах барар. Биирдэ саҥараары гыммытын саба тутан кэбистэхтэрэ үһү. Бу дьиэҕэ олохсуйбут чуумпу салҕанар. Киһи тыына-быара хаайтарыах. Икки дьахтар ону-маны гыннаҕа буолаллар. Кэпсэппэт эрэ туһуттан. Арай, оҕолоро кэллэхтэринэ тыл бырахсан ылыахтара. Биирин эрэ мөҥүрээн киирдэҕинэ көх-нэм буолбута буолуохтара. Уоннааҕы кэмҥэ сити курдук уу чуумпу. Чуумпу да араастаах. Ытык чуумпу, ыгым чуумпу, сэрэх чуумпу, ыар чуумпу. Ити – сытыырхайан эрэр күн уотун кытта хайдах эрэ дьүөрэлэспэт. Сааскы көх-нэм бу ыалы соруйан тумнар курдук. Икки дьахтар саҥарбат. Ол эрээри биири саныыллар, ол бэйэлэрэ эрэ билэр биирдэрин туһуттан тылларыттан маталлар. Кинилэр тулуйуохтара. Оттон ити оҕолор алҕас айахтатан кэбистиннэр? Таах да бачча тухары этэҥҥэ этэ барыта. Туох да буолбатаҕын курдук олоруохтара. Ол туһугар саҥарымыахха эрэ наада. Санаабат буолары сатыыллара буоллар өссө…

Саас кэллэ диэн сааранан олоруохтара дуо – ким от тиэнэр, ким от тиэйэн биэрэр. Тыраахтырдаах тыаҕа бэйэтэ туһунан былаастаах. Хас буолуоҥуй, бары наадыйаллар, бары үлэһэллэр. Халадьыастар, хата, кими да кэтэспэттэр. Былыргылыы сыарҕалаах атынан отторун быһа-быһа тиэнэн бүтэрэн эрэллэр. Бырааттыы Халадьыастар да тыраахтырданар кыахтаахтара. Сопхуос баайын-дуолун үлүмнэһэн үллэстэр саҕана туттуммахтаан хаалбыттара буоллар. Эһэлэрэ үйэтин тухары үлэлээбит ааттаах да, тыраахтырдааҕар буолуох, сүөһү курдук сүөһүнү да бэйэтин анныгар суруйтарбатах. Мас көнө киһи. Кини кыыһа кытаахтаһан байыа эбитэ буолуо да, эрэйдээх үйэтэ уһаабатаҕа. Эрдэ ийэтэ суох хаалбыт уолаттар эһээ-эбээ илиитигэр киирээхтээбиттэрэ. Соҕотох кыыстарын мүччү туттарбыттар сиэннэрин туох эрэ курдук көрөллөр. Аһара атаахтаппыттара дуу – аны кэлэн бүтүн нэһилиэк үрдүнэн аатыран эрэллэр. Бүөтүр билигин кэлэн тутаттыа дуо – ити өрөһөлөммүт уолаттары. Дьиэ бөҕө, наай гыннар, ойоҕо уураны сулуйбута буолуо. Онто кини аайы кымаардаан да көрбөт. Өр сыллаах үөрүйэҕэ ини. Кыыстара хачаайыта бэрдэ, айбыт аҕалара да бэтэрэнэн киһи. Ити уолаттар кими батан уһулу ойон тахсыбыттара буолла? Аныгы аатам үйэтигэр бары да тупсарыллан иһэллэр. Арай, ис турукпут мөлтөһүөрэ дуу. Бүөтүр саҕаны үлэлиэх көлөөктөр үһү дуо. Таах да, этиттэрэн-этиттэрэн син барыны ситэрэллэр. Ити от тиэйэллэрэ да богдо курдук. Бүөтүр ити санаата эрэ. Һуура саҥардан бэрт. Ээ, чэ, Бүөтүр бэйэтэ даҕаны дьарыйар-дьаһайар диэни сатаабат суола. Кини да сиэннэрэ дьон тэҥинэн буолуохтара, баҕар, ордон туруохтара. Ол биирдэ эмит истэрэ аһыйдаҕына дайбаһан, мурун-сыҥаах турута сынньыһан дэриэбинэ үрдүнэн биллэн хаалаллара улахан эбит. Бу диэки уол эрэ ити идэтэ. Түспэтийэллэрэ да чугаһаатаҕа. Сүүрбэҕин мүччү түстүҥ да орун-оннугар буолар. Ким эдэр буола сылдьыбатаҕа баарай. Өссө эдэрдэр туран иһэллэр. Аччаайаннай ыччаттар диэтэҕиҥ. Иһиттэх аайы ити ыал уола хаайыыга барбыт, ол ыал уола түбэспит үлүгэрэ. Улуус үтүө ыччата ол дойдуну буулуур. Киниэннэрэ таҥара баарына дьиэ эргин айдаараллар, ол оннук бэйэ ыккардыгар хаалан иһэр. Этэҥҥэ, этэҥҥэ, билигин кэлэн күлүгээнниэхтэрэ дуо. Хата, ити тыраахтыр суоҕа бэрт курдук. Дьоҥҥо үлэлээн үптэнииһилэр дуо. Соболоҥноро арыгы буолан уол бөҕөнү буортулаатылар. Кини уолаттара түптээх үлэлэрэ да суох. Ол быстах холтууралаан ылбыт харчылара да диэхтээн – биирдэ-иккитэ иһэллэрин эрэ сабар. Онон, куһаҕан да үчүгэйдээх, үлэ суоҕа биир бэттээх. Хаһааҥҥа диэри кинилэргэ иитиллиэхтэрин туһунан санаа баттыга оҥостубат. Барыта сыыйа-баайа оҥоһуллан иһиэ. Ойохтонон, оҕолонон-урууланан, дьон тэҥинэн буолуохтара. Киһи сирбэт уолаттара. Бүөтүр Колодезников хотонугар тахсар кэмэ буолла. Эмээхсин барытын киниэхэ найылаабыта хаһыс да сыла. Ыарытыйар киһи хайыай. Сөбүн үйэтин тухары сопхуос хотонугар мөҕүстэҕэ. Сынньаннын ээ. Бүөтүр да үлэлээмэхтээбитэ. Үҥсэргээбэт, хата, кини. Үлэ дьол үһү киниэхэ. Икки үлэһит киһи сыдьаана үлэ дьоруойа буолуо эбит. Ону олох уларыйан, үлэ барыларыгар тиксибэт. Арыйааннаах Онтуон ис кыахтарын ханна да гыналлара суох буолан, ити ол-бу буолаллар. Онтубут да хаа-дьаа. Сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһар участковай киниискэтигэр киирбиттэрэ туох буолуой. Онтуҥ бэйэ киһитэ, биирдэ аһаан үйэ-саас тухары үрэллибэт дуогабары түһэрсэн тураллар. Саастарынан да араа-бараалар, өйдөһөллөрө дэлэ дуо.

– Үчүгэй да күн үүммүт, истэҕин дуо, эмээхсиэн?

Эмээхсинтэн атыннык ааттаммат буолбут Һуура истэн эрэ кэбиһэр. Сааскы күн үчүгэйэ ханна барыай. Кыанар эрдэххэ оннооҕор буолуох үчүгэйи өйдөөн көрүөххэ сөбө. Бүөтүрдээх буолан бу кырдьар сааһыгар сынньалаҥнык олорор. Ити киһи тиидҥ курдук тилигирээн билиҥҥитэ этэҥҥэ. Онтон мөлтөөн иһиэ буоллаҕа. Уол сиэннэрдээх оҕонньор сынньалаҥнык олоруо эбит. Ээ, чэ, оҕолору баран. Эмиэ өр буоллулар. От тиэйдэх буолан, Балаҕаннаахха тиэстэллэр. Таах да, испэтэхтэрэ син өр буолла. Саас кэллэ диэн ити оҕонньор үөрэр да, ол сааспыт тугунан эргийиэ биллибэт. Кэлии-барыы үксээн, ыччат түмсэн эрэр. Арыгы көстөрө дөбөҥ. Кылааһынан көрсүөхтэрэ эҥин. Бырааһынньыктары абааһы көрүөх санаата кэлэр. Кырдьан, киһи үөрүөҕүттэн да үөрбэт курдук.

– Уолаттар туох айылаах тардылыннылар?

– Көлөлөрө алдьаннаҕа диэ. Тыраахтыр үһүө ат. Кэлиэхтэрэ буо, күн эрдэ.

– Көрүллүө.

– Өйдөрүн туппут дьону манаһан да байабыт.

– Биһигиттэн тутуллубат инилэр.

– Санааҕын түһэримэ, үчүгэй каадырдар тыаттан үүнэн тахсаллар.

– Ити баҕас сыыһа эттиҥ. Влас Витальевич ол оскуоланы былыр аастаҕа.

– Эс, киһи үйэтин тухары үүнэр. Үрдээн, Влас, хата, биһигини хамаандалыа.

– Миигин да онно ыыппаттар. Куоракка ырыта тыытыллан киһи сүгүн да үлэлээбэт.

– Доброволецтаа ээ.

– Сөпкө этэр. Уоннуу дьыаланы сэргэ хайа да аас арыйбат ини.

Уолаттар саҥалара ыраата-ыраата кэлэр. Влас дөйүөрэн, сөҥөн баран олорор. Сыылка аата сыылка, аата эрэ перевод. Уһулбатахтарыгар махтал курдук. Күн сарсын ол уһук улуустарыгар тиийэн хаалыа дуу?

– Уоппускаламмыт курдук санаа.

– Санааҕын түһэримэ, Влас.

– Аһара да уоппуска буолбатар. Онно буо дьиҥнээх үлэ. Үрүт-үөһэ начальство доставайдаабат, ким да ойоҕостон орооспот, дави гыммат. Уонна ол улуус криминальнай рейтинэ үрдүк дии. Эҥин мохсоҕоллор ол диэкиттэн кэлэн биһиэхэ үлэ тэбэн биэрэллэр. Влас, хата, хайа эрэ висягы биирдэ арыйан кэбиһээрэй. Үрдүүр быаҕар барарыҥ буолуо.

– Все, что случается к лучшему.

– Кырдьык, криминал уйата онно буолан тахсаарай.

Утаарыллыахтаах улууһун криминальнай устуоруйатын барытын түөрээри гыналлар. Агаша хаалар. Арай, онно уһаатын? Сатарыйан эрэр сыһыаннара дьэ букатын нуул буолар ини. Дьукаахтыы курдук олороллор. Үөрэнэн да барда. Кини саастыыта уолаттар ойохторун уларыппыттара ыраатта. Бэрт бэйэлээхтэр биирдэ эрэ буолбатах. Үлэ-үлэ дииллэр да, быыс булан быракаастыыллар, тус олохторун ойуутун өҥнөөн-дьүһүннээн биэрэллэр. Влас даҕаны… Ээ, ол аахсыллыбат. Көннөрү, мэнээк. Оттон Агаша диэн Агаша, бэйэ киэнэ диэн мэлдьи эйиэнэ. Оннугун бигэргэтэрдии кини киһитэ куруук биир. Сыл-хонук кинини тумнан ааһар курдук. Бэл, бүрүчүөскэтин биирдэ да уларыта илик. Үрдүк сүүһүн көрдөрөн өрө тараанан баран, кэлин өттүгэр эринэн кэбиһэр. Баттаҕа уһуурун төбөтүн лэппийэн иһэр быһыылаах – ыстаҕына биир тэҥ уһун буолар. «Бүрүчүөскэм уларыйбыт буоллаҕына, киһилэммит эбит диэриҥ», – дьүөгэлэригэр күлэ-күлэ эппитин истибиттээҕэ. Кини Агашата күлүүк бэрдэ этэ. Бу кэлиҥҥинэн саҥатыттан, бэл, матта. Туох эрэ санааҕа ылларан сылдьарга дылы. Онтун быктарыыһы дуо. Таах да, иҥэн-тоҥон ыйыталаспыт да суох. Влас дьиэҕэ тохтообот, Агаша да куорат культурнай олоҕуттан ордубат. Оннук киһини улууска соһор сүрэ бэрт. Оҕолорун үөрэттэрэллэрэ баар дии. Эбии үөрэх, музыка, бассейн эҥин. Суох, суох, Васильевтар ол дойдуга дьаакырданаллара хайдах да табыллыбат. Оттон Влас булан сылдьыа. Агаша кинитэ да суох олоруо. Харчы кэлэ туруо. Ол да буоллар, хайдах эрэ. Соҕотоҕун олорор диэни умнубута ырааппыт. Эмискэ холостуой аатыран эҥиҥҥэ тиксэр эрэ хайыыр.

Бүргэс бүгүн тэһийбэт күнэ үүммүт. Ыксыыр да ыксыыр, бу күнүнэн барыта бүтүөхтүү тилигирии мөхсөр. Үлэ буоллар бүтүөҕүнээҕэр эбиллэн иһэр курдук. Ол үчүгэй. Күүстээх үлэ эмп кэриэтэ. Үлэлээбитиҥ көстөр уонна бэйэ туһугар ким хамныа суоҕай. Арыый эрдэттэн итинник дьаһаммыта буоллар, ыраатыа эбит. Хотунан-соҕуруунан уччуйа сылдьыбатаҕа буоллар. Омук сиригэр барыах киһи бу хотон хонтуораланан, сибиинньэ баайданан олордоҕо. Онтуттан кэмсиммэт. Киһи иилэн ылбат дьарыгынааҕар бу улахан өйү-үөрүйэҕи эрэйбэт үлэ ордук курдук. Дьон тэҥэ олорорун ордорон бу сылдьар. Дойдутун дьоно кинини син биир өрө туппаттар. Уон да сэртипикээти илдьэ кэлбитэ буоллар, ээ, ити били Бүргэс сылдьар диэ этилэр. Кырата-бүрэтэ биирин үксүн мэһэй буолар. Аан дойду ааттаахтара билинэллэрин туоһулуур кумааҕытын сибиинньэлэригэр өҥнүө дуо, сытыахтаах сиригэр сыттаҕа. Хам-түм онтун ороон ылан, арааһы тиһэ саныыр. Онтон эмиэ дьон тэҥинэн олоҕор төннөөхтүүр. Киһиттэн ураты буолар биир эрэй. Сибиинньэнэн эргинэн аһыыр-таҥнар дэммит киһи диир.

Сибиинньэ диэн бэрт кыыл ээ. Аһатардаах эрэ буолларгын, төбөҥ атыҥҥа ыалдьыбат. Кыһынын-сайынын биир дьарык. Оттоон эҥин буһа-хата сылдьыбаккын. Соҕотох киһи төһөнү оттоон эбиэй. Уонна илиинэн оттоон ырааппаккын. Тиэхиньикэтэ суоҕа тыаҕа эрэй.

Күн ахсын биир дьарык. Үчүгэй дии. Туох да эйигин аалбат. Оттон санааны тэһиинниэххэ да син. Санаа да дьарыгы батыһар. Сибиинньэ иитээччигэ аан дойду аата-ахсаана суох кистэлэҥнэрэ туохха наадалаахтарый? Бүргэс бэркэ дьаһаммыппын диэн бэйэтин хайҕанартан ордубат. Итинник дьылҕа суолун бутуйуохха сөп эбит. Чуо кини аан дойду алдьархайыгар тоҕо бүө буолуохтааҕый? Хас киһи кыһалҕатын бэйэтин нөҥүө аһардаҕына олоҕо олох буолбат. Кини киһилии, ол аата көннөрү, олоруон баҕарар. Онто син сатанар курдук дии.

Дьиэтигэр тиийэн эрэрэ. Агаша утуйа сытара. Илдьэ барыахтаах халаабыһа, хата, бэлэм буола охсубут этэ. Саҥа олоҕу саҕалыы барааччы киэнэ диэтэххэ киһи мыыныах. Мөҕүллүбэт киһи буоллум диэн күлүгэр имнэниэх Влас, бу сырыыга санаата оонньоото. Кыыһын саатар сыллаан уһугуннара сыста. Онтон кэргэнин хоонньугар тыаһа суох киирэн сытта. Бүттэхпит ол. Кэргэннии буолар иэс икки өттүттэн төлөммөтө, биир минньигэс түгэни ыһыктаан ыыппатылар. Айаҕын булунуо ээ диэтэхтэрэ дуу. Влас булан сылдьыаҕа, кини курдуктарга дьахтар онно да көстүөҕэ. Эс, хайдах эрэ… Биир хобдох түүн көстүбэт эргиирин иһигэр биирдэ ньимис гынан хаалла.

Оттон Халадьыастар сыппыттара ыраатта да, иккиэн кыайан утуйбакка бэрт өр эрэйдэннилэр. Били уолаттар ханна дьөлө түһэн хааллахтара буолла? Һуура сир-сир аайы эрийэн сураһа сатаабыта да, туох да киһи иилэн ылыаҕын истэн абырамматаҕа. Дэриэбинэ да кыра. Кыра тыас баарын ким эмэ истибит буолан иһээччи. Биэнсийэ, хамнас кэлиитэ, арай, аҕыс айдааннанааччы. Биирдэ эмит сыбаайба туох эрэ содулланааччы. Кыралаан сууйуу-сотуу да биллибитэ эрэ баар буолааччы. Ханна уччуйдахтарай, тугу буллахтарай? Хайа эрэ дьахтарга аараатылар диэҕи, иккиэн сиэтиспитинэн тиийбэтилэр ини. Бу диэки оннук дьэллэм кэм эдэрчи соччо суоҕун курдук. Киһи билбэтинэн син сылдьара сылдьар. Кинилэр уолаттара сайын бэйдиэлээччилэр. Үөрэхтэн эҥин кэлбит кыргыттары батыһан атын нэһилиэккэ кытта тиийэн хаалааччылар. Бу диэки дэриэбинэлэр чугас-чугас тураллар. Соруктаах ойутан тиийэр кыахтаах. Атынан күтүөттүү астаран тиийдэхтэрэй.

Халадьыастар ити курдук саҥата суох биири саныы, бииртэн биир суолу бэрэлээн көрө сыттылар. Түүн да уһун.

Хараҥа халыйан кэлиитэ бу дьиэҕэ атын олох саҕаланар. Күнүһүн буолбут түүнүн тиэрэ эргийэр. Күнүскү күлүү сымыйа күлүү, күнүс буолбут кыра үөрүү сымыйа үөрүү эбитин түүҥҥү дьаабы итэҕэтэн төннөр.

Бу диэки дьиэ туттан байаллар. Оскуоланы бүтэрээт ойохтонобут диэбиккэ сонно дьиэ таҥан биэрэллэр. Онон, дэриэбинэлэригэр дьиэ тэллэй курдук үүнэр. Эдэр өттүлэрэ ону сыаналыыр аат диэн суох, арахсара арахсар. Хаарыан дьиэ иччитэхсийэн хааллаҕа ол. Сорох ону туһаҕа таһаарар – түргэнник таҥыллыбыт терем өссө түргэнник көтүрүллэр уонна ханна эрэ утаарыллар. Дьиэ диэн хамнаабат хапытаал. Арай, Атлааһаптартар дьиэ туттарга ыксаабаттар. Дьоннорун дьиэтигэр симиллэн олороллор. Тэллэй-теремоктарга холоотоххо ити дьиэ эмэҕирбит эргэ. Ааҕан көрдөххө – үс ыал буолан олороллор. Ини-бии Атлааһаптар, балтылара Баарычча. Онтуон – туспа ыал. Бэйэтэ, ойоҕо Натааһа, улаатан эрэр кыыстара. Баарычча диэн баарыһына эмиэ обургу кыыстаах, эрэ да суоҕун иһин син биир ыал аатын ылар. Арыйаан төһө да сулумаҕын иһин, син биир туспа хаһаайыстыбанан нэһилиэк испииһэгэр киирэ сылдьар. Хастарый-хастарый – биир дьиэҕэ син батан олороллор. Онтуон балтын илдьэ олорорун дьон хайгыыр эрэ. Аҥаардас дьахтары ханна да сүгүн көрбөттөр. Улахан эбит ол оҕолооҕо. Дьон булбут киһитин сүгүн көрбөт идэлээх. Ким эрэ оҕолооҕун ааһан, уон дьахтар сырыытын сылдьыаҕа. Кинини ким да сирэй-харах анньыа суоҕа. Ким эрэ биирдэ бүдүрүйбүтүн бырастыы гыныахтара суоҕа. Икки убайдаах Баарыччаны ким атаҕастаан алдьаныай? Оттон Арыйаан өр сүтэ сылдьан баран ити дьиэҕэ киирбитэ. Дьонноро өлбүтүгэр да кэлбэтэх сурахтааҕа. Чэ, ол тоҕото биллэр. Саха хаарыан ыччата ханна «сынньанан» тахсарый? Онтуон, онон, маладьыас, балтын, инитин илдьэ олорор. Икки дьахтар үлэлээн эбэллэр. Баарычча баарыһына өссө нэһилиэк дьокутаата буолан турда. Сүөһүлэрин-астарын дьахталлар көмөлөөн көрөллөр, оҕолор да туһалара улахан. Эр дьон? Биирэ хара үлэһит, дьиэҕэ көстөрө ахсыылаах. Биирэ сынньанан кэлбитин иэстэһэн көҥүл олоххо көрүлүүр. Арыт-арыт наһаалаан бу дойдуга уһаабаттыы киэбирэр. Итинник дьон биир кэм кэтэбилгэ сылдьыахтаахтара эбитэ буолуо. Сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһар милииссийэ кинини, хата, тумнар. Ол эдэр оҕо ити бөрөҕө киирэн биэриэ дуо. Арыйаан аҥаардастыы айбардаан ыал-ыалы аймаата, киһи-киһини сылатта да, ким да мыык да диэбэт. Кини манна кэлиэҕиттэн Атлааһаптарга ким да үктэммэт.

– Баар-суох баарыһынабыт хайаан ити тулуйар? Убайым эрэ диэн саҥатыттан матар ини. Эчикийэ дьокутаат арыый атыны маат ыытыа этэ.

– Сүүрбэ түөрт чааһы бэрдэрэр ини.

– Натааһа аараттан эрэйи көрөн эрдэҕэ. Кини диэн туора киһи буо. Эрим испэт диэн кэпсэнэрэ биирдэ тиэрэ эргийдэҕэ. Эрин аҥаара олох тугун биллэрдэҕэ.

Дьон саӨҥатын туох саба тутуой. Ол Арыйааны утары көрөн туран саҥарбатахтарын ханан эрэ таһаарыахтарын наада. Уонна ити баарыһына диэнтэн атыннык ааттаабат Атлааһабаны тоҕо эрэ кэнниттэн кэпсэл оҥостон тахсаллар. Эрэ суох оҕоломмут билигин да дьон хараҕын аалара буолуо дуо диэххэ айылаах. Оскуоланы бүтэрээт үрдүк үөрэҕи батыһан куораттаабыта иһиллибитэ. Биир сылынан хат буолан дьиэтигэр бүкпүтэ. Туора улуус урдуһуттан кыыс оҕону буллаҕа. Кэлин да таах сылдьыбатаҕа буолуо диэн уорбалыыллара дэлэ дуо. Эр киһи эрэ кэбис диэ суох кыыһа. Ааттыын баарыһына, баардара эрэ Баарычча. Хайаан синньэ сылдьыай. Дьоппуоначыка курдук кыыһы дьахтар аймах барыта уорбалыы көрөрүн туоһута – ити күөдьүйэн кэлэ турар кэпсэтиилэр. Сөҕөн, эдэрин ыһыктыа эрэ суох. Дьоппуон омук кэнсиэрбэлэммит курдук кэрэтин кини сурунан ылбыт диэх курдук. Дьоно сап-сахалар этэ. Онтуон даҕаны өрө көрөн сахаҕа бэрт уол. Хара үлэҕэ миккиллэн, күн уотугар быһа сиэтэн, хараара сатаан баран эбирдэммит курдук. Кылдьыылаах киэҥ харахпыт кытта кыччаабыкка дылы. Куудара баттахпыт түүтэҕирэн бүппүт. Эдэрдэригэр ини-бии Атлааһаптар бу дэриэбинэ кыргыттарын ытатан байбыт буоллахтара. Ол аанньа Онтуон ойоҕо Натааһа кубарыйа хатан киһи өҥнүөх буолбатах. Маҥан мааны кыыс дэммитэ, хаана аҕыйах дуу, сах – өлбүт киһини өрө тардыбыт курдук дьүһүннэнэн иһэр. Оттон Арыйаан обургу арыгы хаанын сиэн, киһи утары көрбөт сирэйдээх. Хаайыылаах бэчээтэ олорон хаалбыт курдук. Тиис-уос баранан, хараҕа иһирдьэ түһэн – сүөл киһи.

Сити курдук, Атлааһаптартан иҥнэн тахсаллар. Оччо хаайыылаах дьукаах диэн баар ини. Атыттар да бааллар, дэриэбинэ аайы бааллар. Өссө бачча этэҥҥэ эргиллэн иӨҥнэн олорор диэминэлэр, Арыйаан эрэйдээҕи ахталлар. Балтын кытта ыыстыыллар. Бэл, үлэ быһа сиэн бүрэ буолбут буруйдаах Онтуону сүгүн сырытыннарбаттар. Ини-биилэр диэтибит дуу? Итинтилэриҥ игирэлэр ээ. Омос көрдөххө, маарын диэн суох курдук. Арай, кырдьа быһыытыйан, олох быылын бүрүнэн, хараара хаппыттара биир ийэттэн тахсыбыттара ээ дэтиэх курдук. Атын-атын хаалаах буолан, бэйэ-бэйэлэрин хатыласпаттара дуу. Төһөтүн да иһин игирэлэр. Биирэ (+) бэлиэлээх, биирэ (-) диэн быһыылаах. Ол да иһин айылҕаҕа хайаан икки букатын биирдик таҥыллыбыт баар буолуой. Оннооҕор хас сэбирдэх туһунан ойуулаах. Оннооҕор били этэр быылбыт атын-атын таҥыылаах.

Игирэ диэбиккэ дылы, чуо бу диэки игирэлэр төрүүллэр. Эмиэ аатам ардаҕар ону балыйыахха сөбө дуу. Таах да, Атлааһаптар айыллалларын саҕана айдааннаах аатам айаатыы илигэ буолуохтаах. Анамаалыйа үһүө, айылҕа биир дьиктитэ, биир киһини икки гынан бэлэх биэриитэ. Игирэлэр биирдэр дииллэр да, Атлааһаптары биирдэр ээ диэбэккин. Тас көрүҥнэринэн эрэ буолбатах, ис айылгыларынан эмиэ утарыта уолаттар биир дьиэ иһигэр былырыын-быйыл олороллор.

Дьон мэнээк кэпсэтэр, көрбөтөҕүн да көрбүт курдук ойуулаан таһаарар. Биир кэм биир олохтоох дэриэбинэ хос дьарыга эмиэ биллэр биир. Онтубут да бэтэрэнэн, бэйэнэн охсон. Оттон олох обургу киһи үөйбэтэҕин ороон таһааран сүрэҕи хайытар, амырыыны айа охсон ама дьону аймыыр.

Бүргэс хамнас аахсыбат да, бэйэтин айаҕар харчыны син булар. Уонна оттон ыксал буоллаҕына, биир эмэ сибиинньэни тос гыннаран, ол туох эмэ нааданы толуйар.

Бүгүн бэркэ ыксаабыта, этин сорҕотун эрэ батарбыта. Дьиҥинэн, арыый кэлин, шашлык эҥин саҕана туттуохха баара.

Тоҕотун бэйэтэ да билбэт, бүгүн бэркэ ыксаабыта. Ол туһугар барыта сөп түбэһэн испитэ. Барыны билэ оонньуур били өйө араарыллыбыта быданнаата. Бэйэтэ араарда этэ дуу. Дьону кытта дьон курдук буола сатаабычча. Баар-суох айылҕа айбыт уратытын тарыйан кэбиһии эмиэ сэттээх буолуоҕун туһунан санаамына.

Сэттээх буолан. Итиччэтигэр олох олоруу бэйэтэ сэттээх. Барытыгар сөп түбэһэн, барыттан-бары сэрэнэн олорор кыаллыбат быһыылаах. Дьон оннук олороллоро син даҕаны. Ситэри билбэттэриттэн, билэ да сатаабаттарыттан. Оттон кини? Ол билэрин киэр илгэн, дьону үтүктэн олороро сөп буолуо дуо? Эмиэ аалан барда. Биирин үксүн ону саба тутаары кини сыл баһынар-атаҕар да буоллар, итириктээн сирэйэ быһа сытыйар. Туохтааҕый онно? Киһи барыта иһэр.

Ас тахсыаҕын билэн, бу үйэҕэ билсибэтэх ыччаттара кутуругар олорустахтара үһү.

Бүргэс биирдэ эмэтэ аһаан алдьанааччы. Өр туттуммахтаан баран, ыһыктыннаҕына ыччат мустар. Дьон тэҥэ буола сатааччы, хайаан, соҕотоҕун уулуой. Онтуттан кэлин кэмсинэн, бэйэтэ да дэриэбинэттэн ойуччу турар дьиэтигэр бүгэн хаалааччы. Бииргэ аһаабыт атастартан арахсарыҥ, бэйи, уустук. Үйэҥ тухары иһэ сылдьыахтааҕыҥ курдук баайсан дьикти буолааччылар. Уонна ол аска аһаралаан кэбиһэн, кэлин ыалдьар эҥин. Баттатыы бырассыаһа абытайдаах диэтэҕиҥ. Ол да син ааһар. Аныгыскыга диэри бэрт да бэрт олох салҕанар. Онтон эмиэ. Бүргэһи бүт, түксү диэх чугас киһитэ суох. Ойохтоохтор, оҕолоохтор кэм да тутуллаллар. Ээ, ол эрэн, быыс-хайаҕас син биир көстөр. Испит иһэр, иһэргэ харчы хайаан да көстөр.

Үс буолан аһаатылар. Киэһэ саҕалаабыттар түүнү билбэккэ аһардылар. Аан дойду диэн аһыырга-сииргэ, аҥаардастыы айбардыырга ааттаах дойду аатырда. Бүргэс киһи киһитэ дэннэ, икки уол да бэртэрэ эбиллэн истэ.

Отой атын көлүөнэ дьоно да, киһи эрэйдээх кыһалҕата куруук биир. Эргийэн кэлэн турар биир. Ону ыатардахха хайдахтаах да бэйэлээҕи кытары сөп түбэһиэххэ сөп. Синньэ сырыттахха, кэпсэтии тахсыа суох этэ. Саха киһитэ иһэ-таһа хатыылаах. Оттон арыгы обургу хайдахтаах да хатааһыны астарар. Дьонтон дьоҥҥо далаһанан кини эрэ буолар. Уонна хайаан иһиэҥ суоҕай. Хайдах киһи киһини кытта кэпсэппэккэ биир кэм бэйэтигэр хаайтаран сылдьыай.

Бэркэ табыллан кэпсэттилэр. Бэтэрэнэн остуоруйалаах дьон да буоллаллар, син истиэххэ интэриэһинэй. Оттон Бүргэс буолары-буолбаты тиһэн, уолаттарга сөп түбэһэн истэ. Ис дьиҥэ өссө дириҥээн, ханна эрэ хараҥаҕа бүктэ. Онтун сэгэттэр, дьон акаарыттан атыннык ааттыа суохтара. Ол иһин айахтаппат. Арыгылаан да баран.

Онтон? Уолаттар хаайаннар, син тугу эрэ быктарда быһыылааҕа. Дьон атыннааххын сэргиирин сэргиэхтэрэ да бэрт диэхтэрэ суоҕа. Онтон? Онтон, оттон, мэлдьи буоларыныы испиттэриттэн истэрэ буста, арыгылаабыттарыттан аһаралара киирдэ. Бүргэс бары талаана аахсыллыбат буолла. Уолаттар уһун устуоруйалара да атыннык ахтылынна.

– Тугуй, дыа? Ону хайаары гынаҕын?

– Туох диигин, дыа?

Мэлдьи этиллэр тыллар, ыына-мээнэ ыйытыктар кэм да иһиллэн ыллылар. Наай гыннар, охсуһуохтара, уолуктаһан уохтарын таһаарыахтара. Бүргэс бу тухары охсуһан, аар-саарга аатырбатаҕа. Икки өрөһөлөммүт киһини көрөн туран, кыһыл сутуругун оҕотунан хайыай.

Мэйиитин иһигэр итирбити иилии сатыыр эҥин истихиийэлэр билиннилэр. Ону истэр кэлииһи дуо, бу ыксалга. Кыра-хара киһини сиэн топпоттор ини.

Биирдэ өйдөөбүтэ дьиэҕэ сүүрэн киирэн иһэрэ. Уонна аатыгар эрэ саалааҕын туппутунан сүүрэн тахсан иһэрэ. Кини булчута суоҕар саа тугун буруйай. Ытарга анаммыт сэп хаһан эрэ тыас таһаарыахтаах. Бу сиргэ туох да мээнэ айыллыбат.

Тиэргэнин иһигэр тула холоруктана сырытта. Игирэлэр суоллара сойбут. Бүргэс киһи эрэ буоллар кими эрэ куттаатаҕа.

Мэйии иһинээҕи хос мэйии хас да хос хартыыҥкалары таһаарда. Бүргэс онно эрэ наадыйбата. Сирэйэ-хараҕа турбута сүр. Биирдэ эр хаана киирбит хайаан тута сойуой. Кыһыыта да бэрт ээ. Сэнииллэрэ итиччэ дуу? Киһини киһи сэниирин саҕа куһаҕан бу сиргэ суох. Сэнээбиккиттэн сэрэнэр буолаар. Үрдүгэр үҥкүүлээбитиҥ биир үтүө күн бэйэҥ үрдүгэр буолуо. Барытын бу сиргэ быһаарар ордук. Ол дойдуга хайдах дьаабы буолуон оннооҕор кини билбэт. Ол хос мэйиитин хартыыҥкалара, баҕар, санаа оонньуута эрэ буолуо. Инникини өтө көрүү диэн сүүс бырыһыан дьиҥнээх үһүө. Уонна онно туох үчүгэйи өйдөөн көрөөрү, эрэйдэнэн да диэн. Ол иһин, биирин үксүн, Бүргэс били дьарыгын бырахпыта. Куһаҕан иилээх инникини тиэтэппэтэх ордук…

Влас куораттан тахсан иһэр. Мин куоратым диэн этэр-тыынар буолара. Кырата суоҕу куорат туһугар оҥорбута төһө да аахсыллыбатаҕын иһин, кини, кини куората этэ. Манна дьолун булбута. Онто төһө даҕаны дьолун дуйун сүтэрэн эрэрин иһин. Манна кини бэриниилэхтик үлэлээбитэ. Хас ГОМ-у иккис дьиэ оҥосто сырытта этэй? Влас диэтиҥ да бары билэллэр. Кини аатынан куоһурданан, ырааҕынан уруута уолаттар милииссийэҕэ хоммокко ууттан кураанах тахсааччылар. Кини, дьэ, уутугар-хаарыгар киирэн үлэлээн испитэ. Куорат тугунан тыынарын кини саҕа билэр суохха дылыта. Бөрөстүүпүнньүк аймаҕын иһин-таһын билэрэ, эҥин туһалаах билсиитэ өссө хас сыл хапытаал буолуо этэй. Ону барытын туора сотон, ыраах ыытан кэбистилэр. Дьоллоох Дьокуускай хара бараан бааһынай Влаһа суох хайаан олоруо эбитэй?

Хараҥанан балыйтаран хара дьыала оҥоһуллар. Бүгүн түүн кимиэхэ үөмпүтүн, онто бөтө бэрдэрэн, хара дьайга хардарбакка хаалбытын ким да оонньоон билбэтэх. Бу хара дьиэ иһиттэн тахсыбат хара дьай хаһааҥҥа диэри салҕаныай? Ама, туох да буолбатаҕын курдук тутуспутунан олоруохтара дуо? Хас күн, хас ый, хас сыл?

Дьахтар баттаммыта, кини аҥаардастыы атаҕастаммыта сонун үһүө.

Сүүрбэ биирис үйэ дии-дии киһи тэҥ быраабын туһунан кураанаҕы куолулаан хаһыат сирэйин барыыллар, тэлэбииһэртэн лэбэйдииллэр, араадьыйанан айдаараллар. Патриархат үйэтэ бириигэбэр буолбута. Онон бүтэр.

Кыра аайы кыйахаан, эр дьоннорун сулуйан бэйдиэ ыытааччылар маннык хара иитигэр киирдэллэр, туох диэ этилэрий? Дьиҥнээхтии атаҕастаммыт дьахтар ах барар. Кини барытын тулуйуо. Чахчы БАРЫНЫ тулуйуохха сөп дуо?

Халадьыастар бу түүн харахтарын симпэтилэр. Сарсыарда тугу да саралаабата. Оҕонньор мэлдьи буоларыныы хотонугар таҕыста. Һуура төлөпүөнүнэн сураһа сатаата. Һуой, ити уолаттар ханна тиийэн хааллахтарай? Кини куһаҕаны санаабат. Куһаҕан ону билэр. Саныаҥ эрэ кэрэх, эн ыыргар ыалдьыттыа. Кыыһын сүтэриэҕиттэн барыны-бары аньыыргыыр. Оҕото эрэйдээх ыарыһаҕа биллэр этэ. Ол да буоллар, күҥҥэ көрдөрбүт биир оҕоҕуттан матарыҥ иэдээн. Хас сыл ааста – ол аһыы арыый эрэ мүлүрүйбүт. Ол саҕана түүл бөҕөтүн түһээбит эбит. Кэлин бииртэн биири санаан кэлэн, салгыы-салгыы ууран иһэн, куһаҕан буолуохтааҕын сибикитэ син эрдэ биллибит эбит диэбитэ. Билбитиҥ иһин хайыаҥый, халыйан кэлэр хара суолу халбарытар кыаҕа суоҕуҥ кэннэ. Туох ааттаах куһаҕан туһунан хара сарсыардаттан санаатаҕай. Ити оҕонньорго быктар эрэ – били ньимиликээн бэйэтэ биирдэ төлө биэриэҕэ. Киһи эрэйдээх бэйэтин хайдах сатыырынан харыстанар. Санаабатаҕыҥ-саҥарбатаҕыҥ аайы ТУОХ ЭРЭ тумнар үһүө. Бэйи, били оҕонньор көрбөтүгэр сүрэх эминэ иһиэххэ. Хааччына… Киэр, киэр, мин санаабатаҕым, эгэ, саҥарыам дуо.

Дэриэбинэ курдук дэриэбинэ. Кириминээллээх киин сири киинэҕэ эрэ көрөллөр, истэ-истэ саллаллар. Кинилэргэ наай гыннар итирэн эҥин-дьүһүн буолуохтара, дьиэ иһинээҕи айдааны аахсыллыбат даҕаны. Сопхуос эстэн, кэм кыанар өттө куорат диэки көһөн, манна чуумпу. Ол эдэрдэри дьиэ тутан да биэрэн туппаккын. Икки атахтарынан куоталлар, бу чуумпуну, дьэ, кинилэр сирэллэр.

Сопхуос эҥин тутуута номнуо эргэрэн, сир-буор буолан эрэр. Хотон дьардьамалара үйэ-саас тухары ол үчүгэй кэмнэргэ пааматынньык буолуохтуу өрө хороһон тураллар. Ыанньыксыттар дьиэлэрин, арыы буунун эҥин көтүрэн туһаҕа таһаарбыттара ыраатта. Арай, ити үүт умуһаҕа ордон тураахтыыр. Хата, оҕо аймах ону өҥөҥнүүр. Саһарга эҥин ааттаах дойду буо онтуҥ.

Влас суолу быһа утуйан били дойдуга тиийбитин билбэккэ да хаалла. Улуус киинэ диэтэххэ, улахаммыт да баар эбит. Уот ааныттан атыҥырыы көрдөҕө үһү. Бу диэки сири-уоту кини көрө илик. Тутуулара, бэл, киһи уҥуохтара олох атыттар. Хаһан кини үөрэниэй, күнтэн күн олоруохтаах сирим диэн эйэлэһиэй? Манна да син дьон курдук дьоннор олороллор ини. Маннааҕы уолаттары сорохторун билэттиир. Манна милииссийэ, онно милииссийэ – син биирдэр ини.

Агашата саҥата суох атаарбыта. Хайдах эрэ. Атыннык ааттыан билбэт. Мэлдьи биир, бэл, бүрүчүөскэтэ уларыйбат кэргэнэ ити майгытынан тугу ситиһээри гынара буолуой? Милииссийэлээн бүт диир бойкуотун оҕото эбитэ дуу? Влас диэн милииссийэтэ суох хайаан сатаныай. Иһэ-таһа милииссийэ диэн кини. Бөх диэн көрдүннэр эрэ. Бөхтөн бу сири ыраастыырга анаммыт инилэр кинилэр. Бүрүчүөскэ… Арай, куоракка кэлбитэ, Агашата баттаҕын кырыйтаран көрүстүн? Чэ, чуолкатын даҕаны. Эс, кини кэргэнэ оннук буолбатах. Кини Агашатыгар эрэнэр. Ол оннугар бэйэтигэр эрэммэтэ буолуо. Били дьыалаҕа. Атыҥҥа баҕас Влас эппиэт киһи.

Үлэ чааһа да бүттэр, чуо милииссийэ отделыгар тиийэн түстэ. Баара эрэ биир халаабыһын илдьэ. Дьуһуурунай чааска хонуктуох муҥа дуу? Хата, түргэнник маннааҕы (ис дьыала иһинээҕи) балаһыанньаны билсиэ. Влаһыҥ, хата, күн сарсын бэйэ киһитэ буолуо.

Ис хартыыҥкалар хатайданаллара сүрдэннэ. Үрүт-үөһэ наарданан, уруккуну-хойуккуну биирдик таӨҥан баран эрэллэрин курдук. Бүргэс мэйиитэ эргийдэ. Хос мэйиитэ холбонон ыла-ыла, санааҕа кыттыһа сатаата. Ону бэйэтин санаатыгар балыйан, итирбитигэр оҕустаран, тохтоон хаалбата. Били игирэлэр суоллара сойбут. Уонна тоҕо оччоҕо өрө холоруктана сылдьар? Тугу көрдөөн?

Эмискэ тугу эрэ өйдөөн кэллэ. Ити санаа буолбатах. Туох диэххэ сөбүй? Санаа иһигэр киирэн хаалар хос санаа. Итинтин сайыннараары киин сиргэ үөрэнэ сатаабыта. Эҥин бэртэри баһыйыах курдук санаммыта. Инньэ дииллэрэ даҕаны.

Ол эмискэ кэлбити иилэ хабан ылан сайыннарбата. Итирбитигэр оҕустаран. Итирии диэн мэйии уустук туругун турута сынньыы кэриэтэ. Көмпүүтэри вирус ыһар, көмпүүтэрдээҕэр күүстээх өйү арыгы обургу алдьатар. Онтон атын аан дойдуну атыннык баһылаан олорбуппут ыраатыа этэ. Вируска анаан антивирус айаллар. Арыгыны утары арыгы тоҕо суоҕуй диэххэ айылаах. Оннооҕор буолуох бэйэни кэрбэнии бииртэн биир көрүҥэ үөдүйэр. Киһи диэн бэйэтин бэйэтэ суох оҥорорго бырагырааммаламмыт тэрил диирбит кэллэ быһыылаах.

Туох да бэйэлээх тохтоппото хос-хос мэйии иччитэ Бүргэһи. Кини үөһүгэр киирэн истэ.

Онтон куттаныах үһүлэр дуо, саһаан кэннигэр саһан олорбут игирэлэр. Кинилэр бу үйэҕэ икки аҥыы үлэлиир өйдөрө биир долгуҥҥа оҕустарда. Биири саныы оҕустулар. Санаа да буолсу дуо, күлүм гыммыт суолу.

Хос-хос мэйии диэн чахчы баара буолуо дуо? Оччотугар тоҕо баара-суоҕа саһаан кэннигэр саһан сыппыт уолаттары тыктаран көрбөтө? Испит арыгылара өйдөрүн тиэрэтик үлэлэтэн эрдэҕэ.

Хас хараҥа түүн өссө күүтэрэ буолуой кинилэри? Аҥаардастыы атаҕастаммыт дьахталлары? Бу сааты-сууту ньии. Маннык кэриэтин… Оҕолоро? Ол эрэ иһин саҥата суох хара түүнү аһараллар. Куһаҕан чуумпу сити сахтан атыннык иитиллэн барбыт эбит. Куһаҕанын ааһан дьулаан чуумпу… Туох да суоҕар туох эрэ омооно ойууланан барыыта.

Влас үлэтин тутта. Кумааҕы үлэтэ баҕас илэ мэнээк. Ити хабалаттан босхолууллара буоллар, төһө дьыала буукуба ыһыаҕын ыккардыгар эрэ хаалымына, быһаарыллыа этэй. Сонор туһа туспа, оттон бу үлэ өйүнэн үксүн салаллар. Биир эрэ киһи иичэхэйи өһүлэр диэн дэтэктииптэргэ эрэ баар. Эҥин этээһи этэҥҥэ аастаҕына, эҥин сулууспа сөп түбэһэн үлэлээтэҕинэ эрэ дьыала силигэ ситэн, суукка тиийэн сөп. Ити ис мэхэнииһимэ олус уустук тутуллаах. Сокуон сурулунна да үлэлээн барбат. Ону туорайдаһар суоллар өссө элбиэх чинчилээхтэр. Ис дьыала ис эриэхэбэйин Влас да ситэри билбэт. Онно сөп түбэспэтэҕин суотугар, биирин үксүн, бу кэлэн олордоҕо. Тыаҕа, баҕар, арыый атын буолуо. Өссө уустуга дуу? Манна бэйэ-бэйэлэрин билэллэр. Ол эмиэ үлэни атахтыан сөп. Оттон кини кэлии киһи. Чэ, көстөн иһиэ. Кумааҕы быылыгар аллергията суох этэ.

Игирэлэр иккиэн саба түстүлэр. Эстиэх аҕай буолбут саата ыраах эһилиннэ. Хос-хос өй эрэ, көннөрү өйдүүр өй эрэ – биирдэ араарыллан хаалла.

Дөйүтэн баран, тоҕо эрэ, тохтоон хаалбаттар. Дьэ тэбиэлииллэрэ, кэйгэллииллэрэ киирэр. Кэмигэр тохтуур диэн хайа да өттүгэр суох. Үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да.

Араарыллыбыты эмиэ тоҕо тыытан.

Саҥа-иҥэ диэн суох. Эрдэттэн киксибиттии биирдик хамсаналлар. Барыта бэйэтэ тахсан иһэр. Хас көрбүт киинэлэрин үөрүйэҕэ эбитэ дуу? Бу Бүргэс эрэйдээххэ тоҕо эмиэ өһүрдүлэр? Испит эрэ иирсэр идэтэ. Ону иитэн, дириҥэтэн киирэн биэрэн иһэбит.

Киһилэрэ өйдөнөн да көрбөтө. Арааһа… Иккиэн биири санаатылар. Иккиэн биирдик дьаһаннылар. Ыт да үрэн көрбөтө. Бүргэс куота сатаабыт көстүбэт күүстэрэ көннөрү көрөн эрэ турдахтара. Биитэр, аналгын аахайбат аата сыттаҕыҥ ээ диэтэхтэрэ. Киһи аанньаллаах дииллэр. Онтубут кытары баара биллибэтэ. Эбэтэр олох диэн үрдүк күүс орооһоро сатаммат эксперименэ эрэ дуу? Онно испит-итирбит, иирбит-илбистэммит аҥаардастыы айбардыыра көҥүл буолан бүппүт дуу? Уһук улууска, кырыы нэһилиэккэ эн олорор да буол. Кириминээл диэн туох да суохтан биирдэ баар буолан хаалар.

Арай, куһаҕан чуумпулаах, хара дьайдаах хатыланар түүннээх хара дьиэлэр истэригэр олохсуйбут быһыы-майгы биллиминэ хаалан иһэр.

Куһаҕаны ыатарар куһаҕан диэн куота көтө сатыыбыт. Билбэт диэн дьол. Билбэтиҥ син биир суоҕун кэриэтэ.

Арай, били үөҕэр милииссийэлэрбит ити куһаҕаны билэн-көрөн кэллэхтэрэ. Кинилэр эмиэ аньыырҕаан куота көтө сырыттахтарына, хара дьай халыйан барыны сабардыыр ини.

Саас бииртэн биирэ күн аайы эбиллэр. Оҕо аймах уулуссаттан киирэн бэрт. Кыра уолаттар уулуссаттан хал буолан, чугас эргиннээҕи сирдэри кэрийэллэр. Оонньоон умуһах дуу, бадыбаал дуу сир анныгар киирэр холлоҕос. Онно эҥин адьарайдар уйаланан эрдэхтэрэ. Кутталларын бэйэлэрэ иитэллэр. Куттанартан иҥнэн туруохтара дуо – иһирдьэ киирэллэр.

Тиҥсирийэн да диэн – киһи сэргиэҕэ онно суох. Оттон ити тугуй? Туох бэйэлээҕи суулаан, чороччу скотчунан кэлгийэн уурбуттарай? Уолаттар кими билигин оонньуулларый? Чугаһаан көрөллөр. Туга биллибэт устууканы эргитээри гыналлар.

Суулаах тоҕо эрэ чэпчэки. Тугуй бу? Оттон сүөрэн көрүөххэ ээ?

Игирэлэр киһилэрин сыарҕаҕа тиэйэллэр. Аттара сиргэнэн бэйдиэ бара сыспытын нэһиилэ тохтотоллор. Сол тухары саҥарбаттар. Били итирбиттэрэ хайа ыккардыгар сайҕанан хаалбыта буолла? Ыксал буолла. Киһини кистиэххэ наада. Ханна? Сир киэҥ. Син биир булуохтара. Сити курдук быстах-быстах санаалар охсуллан ааһаллар. Бу тухары биирдик дьаһамматах игирэлэр, бэл, санаалара бүгүн биир.

Бүргэһи сүтүктүүр да киһи суох ини. Баҕар, кэлин. Кэлин диэн кэлин. Сити түгэнтэн ыла игирэлэр тылланаллар. Ботур-ботур кэпсэтэн, сүбэлэһэн бараллар.

Умуллан иһэн уһуктар, уһуутуон иһин туох эрэ хаа иһигэр киирэн хаалбыт курдук. Хараҥа да хам ылар, куһаҕан чуумпу да илэ кууһар буолар эбит. Санаа сардаҥатынан далаһаланан, олох түөрэккэй оҥочотугар хатааста сатаабыт киһи. Санаа биир кэм сандаарыс гынар, эйиэхэ туттаран бэрт. Арай, хос, кэтэх, ойоҕос санаа кылларынан сирдэтэн, хайа эрэ хаттыгаска киирэ-киирэ тахсыталаата. Бүгүн диэбитэ бэҕэһээ, бэҕэһээ диэбитэ хас эмэ сыллааҕы буолан муннара турда. Киниэхэ сыһыана суох хартыыҥкалар хатайданан, баары-суоҕу биир будулҕаҥҥа ытыйдылар. Санаа тиийбэт санньыара сааһыланан таҕыста. Өстүйүөхтээх өттүгэр өрө баран диэбиттии аймана аһынан, ис-иһиттэн хас да хос ии буолан тахсар иэйии иһигэр киирэн хаалла. Оннооҕор кини билбэт өлөр диэн тугун. Баҕар, өлөн баран бу тиһэх эргиир суолунан баран иһэрэ буолуо дуу. Баар эрээри суох, суох эрээри баар – барыны син биир билэр. Саныыр дуо кини? Санаа диэн тугуй? Тылынан бэриллэр дуу, бэйэтэ баар буолар дуу? Бу – санаа буолбатахха дылы. Санаа иннинээҕи санаа. Били хос өй онтон кэлэр эбитин дьэ сэрэйдэ быһыылаах.

Оҕо утуйуута, түүн кытта кумуллуута үөмэр үөн кэмэ саҕаланар. Саҥата суох хаһыыны истиэх күтүр дуо? Сытан эрэ биэрэҕин. Сымыһаххын быһа ытыраҥҥын, ытыыргын кыатанаҥҥын, сиргэнэргиттэн эбиллэр силгин утары ыйыстан иһэҥҥин. Куһаҕан чуумпу ол онно куомуннаах. Харан хаалбыт хаһыы эмискэ төлө биэрдэр, ити куһаҕан, баҕар, суох буолан хаалыа этэ.

Хантан, хаһыытыыр да күннээҕэ. Хардатыгар, хата, кырбаммыта, этэ-сиинэ эчэйбитэ.

Хайаларын саата-суута ордугун аахсыахтара дуо – тэҥ-тэҥҥэ. Биирэ – бииргэ төрөөбүтүттэн атаҕастанар, биирэ – бэйэлээх бэйэтин эрин инититтэн ити айылаах буолар. Ол үлүгэри бу тухары ким да билбэт. Биир киһи бу дьиэ иһигэр айбардыыр. Туох да бэйэлээх тохтоппот кыыла киирбит киһини. Оттон оннук буоллаҕына, киһи үөһүгэр киирэн иһэр.

Ама да дьахтар буолан айыллыбыт иһин, аҥаардастыы атаҕастанарга, алдьанарга, сиргэ-буорга тэпсиллэргэ ананан төрөөбүт үһү дуо. Эбэтэр ити дьаабыны ким да билбэтэ туора сотон кэбиһэн, суох курдук санатан, арыый да уҕарытар дуу?

Игирэлэр киксибэккэлэр да эрэ биири биирдик оҥороллор. Киһи өлбөт үөстээх буолар эбит. Бүргэс эрэйдээҕи эҥинник эрэйдээтилэр. Муомаахтаан көрбүттэрэ – үөстээҕинэн көрөн субу өлөн эрэргэ дылы гыммыта. Тыын ыла тохтообуттарыгар киһилэрэ тиллэн кэлбитэ. Өлөрөр диэн манан дьыала буолбатах эбит.

– Экстрасенспын дэнэриҥ. Дьэ, тоҕо өлөр быаттан эн киһи мүччү көппөтүҥ? Билэ-билэ өлө сатаатыбытыҥ дуо? – онтуларын быыһыгар өлөн эрэр киһини ыххайаллар.

– Өлөр өлүү иннигэр бары биирбит. Ыйааҕыҥ дуо, биһиги?

Тугу саҥаралларын билбэттии ону-маны бары тыллаһаллар. Саха куттас. Куттал субу суоһаатааҕына, эр хаанын киллэриэ. Оттон ол-бу көстүбэттэн, бэл, күлүктэн сүрэҕэ хайда сыһыа. Оччотугар маннык быһыы тоҕо тахса турарый? Сахатыттан-кимиттэн тутулуга суох киһи ис дириҥэр куһаҕаҥҥа тиллэр туох эрэ инистиин баар дуу? Туох эрэ сылтахтан ол мэхэнииһимэ үлэлээбитинэн барар дуу? Ол дириҥҥэ кииримининэ, ортоһуордук олордорбут. Өлөрүмүнэ-өлүмүнэ бэйэ чааһыгар кыл-мүччү тиийдэрбит.

– Москубаны Москубанан эргийэн кэлбитиҥ, бэртэри кытта тэҥҥэ күрэстэспит үһүгүн. Ама, тугу да биттэммэтэҕиҥ, сибикилээбэтэҕиҥ дуо?

Тоҕо да ыйыта турдахтарай. Хантан билиэхтэрэй кинилэр бэйэ дириҥэ бүрүөһүннээҕин. Аан дойду аһаҕас, ону ааҕар кэбэҕэс. Оттон бэйэ киэнэ бэчээттэммит кэриэтэ биллибэккэ хаалар.

Билэр диэн сэрэхтээх. Билэр эмиэ сэттээх. Айылҕа кистэлэҥин ааҕа арыйарга дьулуһаллар, бүтэр уһугу уон оччонон тиэтэтэллэр.

Үөһүгэр киирэн иһээччини туох да бэйэлээх тохтоппото. Биир түүн көстүбэппин дэммит күтүр обургу кыыска үөмээри гыммытын туттулар. Киһи эрэ буоллар биирдэрэ мах бэрдэрэн тохтоото.

Ити түүнтэн ыла икки дьахтар уйатыгар уу киирдэ. Икки өттүттэн оҕолоохтор. Иккиэн улаатан эрэр кыыстаахтар. Бу – гарем буолбатах этэ. Өссө биир эр киһи ханна көтө сырытта? Муннун анныгар буолар дьаабыны түһээн да баттаппата буолуо дуо? Дьахталларбыт да саатыганнара. Былыргы дьыллар быыстарыгар буолар дьаабы диэхпитин, наай гыннар, биир-икки сыллаах түбэлтэ бүгүҥҥү күөнүгэр күөрэйтэлээн ылар.

Хас дьахтар саатарыттан хара дьай өй түгэҕэр үтэйиллэн сылдьара биллибэт. Дьон саҥатыттан саллаллар. Дьон онто да суох саҥарыа. Ол иһин дьон буоллаҕа.

Дьэ сойдо ини диэн ойбоҥҥо тимирдэ сатаатылар. Киһилэрэ онно тиллэн, тыын быһаҕаһынан дьэ тыына сатаан, ууга чачайталаата. Өлүө суохтааҕы соруйан сойуоласпыттара аанньа буолуо дуо. Кырата-хачаайыта билбэт эбит, Бүргэс олоххо тардыһар күүһэ киһиттэн ураты күүстээх эбит. Хайыыр да кыах суох, киһилэрин быраҕан, тилир гынан хаалыахтара дуо. Өр да өр ырычаахтаһан дьэ ситистилэр быһыылаах. Киһи тимирэр аат диэн суох. Аны ол кыһалҕата. Күрүлүүр күнүс бүтүн киһини ханна кистииллэр, суолларын хайдах гынан сиппийэллэр?

Халадьыастар тугу саныахтарын да билиминэ күнү быһа сатаатылар. Үөҕэ сатаан баран, муҥатыйан бараллар. Муҥатыйан иһэн мөҕүттэллэрэ киирэр.

– Атлааһаптар сыдьааннара аанньа… – оҕонньорун эмиэ саҕалыыр.

– Саҥарба диибин! Дьон курдук дьон дии, онон эмиэ тоҕо киирдиҥ?

– Булан-булан били кыыс…

– Истэҕин дуо эн? Аны кэлэн айбыты уларытаары гынаҕын дуо? Онтуон оттон киһи тэҥинэн дии.

– Эн ону хантан билэҕин? Игирэлэр дии кинилэр.

– Эс, Арыйаан олох атын. Уонна өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэти эмиэ тоҕо аҕынныҥ.

– Мин көрдөхпүнэ бииргэ дылылар.

– Суох, Онтуонтан ээ, ити оҕолор. Мин билэбин дуу, эн дуу?

– Уонна ол Арыйаан тоҕо өлүөй. Үөн өлбөт. Арыгыһыты биир сиргэ баайбаккын. Ханна-ханна сылдьарын ким билиэй.

– Эмискэччитэ бэрт этэ ээ, сүппүтэ.

– Хантан билэҕин, баҕар, хаайыытыгар хат киирбитэ буолуо. Ону ити Баарыччалаах кистииллэрэ буолуо.

– Ким билэр сатаналары. Онтуон да буоллун. Оҕолордооҕун билбэккэ дылы кымаардаан да көрбөт.

– Хантан билиэй.

– Киһи барыта билэр, кини эрэ сэрэйбэт дуу?

– Уонна бэйэтин киэниттэн ордон биһиэннэрин мэҥийиэ дуо? Балтын, кини оҕотун эмиэ кини иитэр аатырар. Мэҥийэн да диэн, аны кэлэн, итиччэ дьону. Син таҥара көмөтүнэн этэҥҥэлэр дии. Тулаайах аатырдахтарай, биһиги баарбыт тухары.

Бүргэс эрэйдээҕи салапаанынан бүрүйэн, таһынан дэлби скотчунан чороччу кэлгийэн кэбистилэр. Кинилэр киэннэрэ бэлэмэ бэрт ээ. Биир тулаайах сирдээҕи эргиирэ итинэн бүттэҕэ. Кимнээх буолан кимэ сүтүктүөй, суохтаан, аһыйан хараҕын уутунан суунуой. Сиргэ төрөөбүт сити курдук сиик буолан симэлийэр аналлаах эбит буоллаҕа. Саатар киһилии хараллыбат, хара буорга хаайтарбат. Туох атаҕастабылай бу? Атаҕастаммытыҥ бу олоҕунан бүппэт. Ол да дойдуга куһаҕаннык утаарыллан эрдэҕэ.

Итириктэрэ былыр үйэҕэ ааспыт игирэлэр саныыр санаалара биир үһүө – саҥата суох тус-туспа туруктарыгар састылар. Кэмниэ-кэнэҕэс киһини кистиир суолу тобуллулар. Ыар суолу тулуйбут, оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит сир кимэ-туга биллибэт өлүгү ыйыстыа суоҕа диэтэххит дуу.

Атыырҕаабыт күтүр амтаһыйан баран араҕыа дуо – эмиэ уруккулуу дьаабы салҕанна. Харан хаалбыт хатан хаһыы, харах уута суох ытабыл куһаҕан чуумпуга холбосто. Ыар тыыннаммыт эргэ дьиэ өссө да үгүһү тулуйуох быһыылаах. Дьахтар оннооҕор тулуурдаах. Санаанан кыраан да диэн – күтүрү туох да ылбат. Убай диэн тыл ураты куһаҕан хос суолталаах. Оттон биирэ эрдээх ааттаах. Хара дьай тастан өтөн киириэ эбит. Бэйэ дьоно итинник, бэйэҥ дьиэҥ итинниккэ хос эбилик буолара баар эбит – аана суох алдьархай. Тулуй диэбит үһү таҥара. Тулуйаргар эрэ тиийэҕин, уонна тугу гыныаҥый? Сүрүн ньии, сүрүн… Бу кэриэтин олорботох көнө ини. Иккиэн оҕолоохтор. Оҕо туһугар олоруллар, оҕо туһугар тугу барытын тулуйуллар. Бэйэҥ диэн. Оҕо туһугар тугу барытын оҥоруохха син…

Оччону булан баран атахха биллэриэхтэрэ дуо – суу бүтэй чинчийэ сатаан баран, скотч эргиирин сүөрэн киирэн бардылар. Бэркэ кичэйэн кэлгиллибит ылбычча сөллөн биэрбэт. Билиэх-көрүөх баҕа ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй. Орой-мэник уолаттар эргитэ саныыр диэни билбэттэр. Сөллөн быстыбаты кытта мөхсөллөр. Быа буоллар син этэ. Оттон ити үөдүйбүт устуука сууга сыстан хаалбыт. Быһыта да тыытыллыбат. Быһа кырыйыах иһин биилээх кэлииһи дуо. Тэпилииссэ салапаана бөҕөтө киирдэҕинэ бөҕө эбит. Онтон өй ылан, дьөлөҕөстөөн баран көҥү тардаллар… Оонньуур сир баранан, быраҕыллыбыт умуһахтары кэрийбиттэрэ ити баар. Былыргы оҕо кута көтүөр диэри куттаныа эбит. Эҥин дьулааны киинэ гынан көрө үөрэммит бэдиктэр сууну салгыы саралаатылар. Бэл, сарылаабатылар даҕаны. Арыый да обургулара, куоракка эбитэ буоллар, төлөпүөнүнэн даҕаны хаартыскаҕа түһэриэ эбиттэр. Дьулаан көстүүнү сэргээччи, хата, көстүө.

Хаһан кинилэр дьонноругар тыллыахтарын, ол дьон өмүрэн, хаһан итэҕэйэн быстыахтарыгар диэри хараҥаран барда. Оттон милииссийэҕэ тыллыыр диэн биир уһун мучумаан. Ол дьонуҥ төһө да дьулаан түбэлтэтин иһин түүннэри тигинээн кэлбэттэр.

Уон араас чуумпунан иилэнэн олорбут дэриэбинэҕэ сарсын туох-туох буолар? Арай, били куһаҕан чуумпуну иитэн олорор дьиэ чуумпута өссө эбии хойунна. Онно да мөкү сурах тиийдэҕэ. Халадьыас Һуура бырааһы ыҥыртарбыт сураҕа иһилиннэ.

Үһү хоту милииссийэлэр тугу быһаарыахтарай, быһылаан тахсыбыт сиригэр үс киһини ыыттылар. Ол иһигэр куораттан субу аҕай кэлбит Влаһы. Оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит сурахтаах. Уонна саҥа киһи көрүүтэ атын буолуо. Киһи өйүгэр баппат быһыы. Киһи итэҕэйиэн суоҕун курдук. Күн бэҕэһээ бу диэки быһылаан тахсыбатаҕа ырааппытын туһунан ыастыйалаан байбыттара. Ити кэннэ киһи хайдах аньыырҕаабат буолуоҕай. Кэм да киһи айахтатан быстарар. Куһаҕаны үөдэн түгэҕиттэн куйуурдаан булан таһаарар.

Иннэ-кэннэ биллибэт. Өлүк кимиэнэ буолара эмиэ. Тыаҕа киһи-киһини билэн бөҕө буоллаҕа. Туора киһи хантан кэлиэй? Скотчтаммыт өлүк эрэ диэн билиҥҥитэ билэллэр. Уонна кистэммит.

Бу диэки бөһүөлэк бөһүөлэктэн чугас турар. Адьас сотору астаран тиийиэхпит диэбиттэрэ ханна баарый – тиийиэ буолуо тиийбэттэр. Бачча сырдыкка муна оонньуу сырыттахтарай? Айан суолуттан туораамына баран иһэргэ дылылара. Влас көннөрү барсан эрэ иһэр.

– Хайа бу хаһан тиийэбит? – дьонуттан кини урут сураһар.

– Оттон тиийиэхтээх этибит.

– Мин буоллар муннубут дуу диэтим.

– Эс, хайаан. Оттон сөпкө баран иһэргэ дылы этибит да…

– Тугуй ол, суолун чопчу билбэккит дуо?

– Мин лично аан маҥнай баран иһэбин.

– Мин биирдэ эрэ бу диэки сылдьыбытым, – суоппар милииссийэ баҕас билиэ эбит.

Таах да саҥа суоппардаан эрэр үһү. Саатар участковай уоллара үөрэнэ диэн барбыт. Чуумпу дэриэбинэҕэ баран иһэр диэх курдук.

– Трассаттан сөпкө туораабытыҥ дуо?

– Оттон сөп этэ. Ыйынньык баара дии.

Инньэ диэн хайыахтарай, төттөрү-таары хатайданыахтара дуо. Баран истилэр, баран истилэр. Арай, суол бараныах чинчитэ суох. Влас утуктаан умса бара турар. Быста-быста көстөр түүлүн иһигэр эмиэ киирэн хаалар. Куоракка эбит. Агашатын кытары. Аттыгар баарын саҕана түүл гынан көрүүһү дуо. Билигин кэлэн кинини эрэ көрөр. Ахта охсубуттуу. Агашата уруккутунан. Ол эрээри тугун эрэ атыҥырыахча. Тугун бу диэн билбэт. Унаарытан, хайдах эрэ муннунан саҥарар. Тугу эрэ кэпсии сатыыр да, ол сэһэн ис хоһооно өйдөммөт. Түүлүн иһин ини.

Уһуктубута – өссө да айаннаан иһэллэр.

– Хайа?

Суоппар хараҕын суолтан араарбат. Онто да суох аралдьыйан бу буоллахпыт диэбиттии. Хаста сүүстэ хатайдаммыт суолугар мунна диэн сүөргүлүөҕү биирдэ сылдьыбытын умнуон да сөп. Биир улуус иһигэр уонна каарталаах сылдьыахтара дуо. Араассыйа манна хаппат. Суотабай эгэ үлэлиэ дуо. Оттон бириэмэ ыгар-ыгар. Анарааҥҥы дьон милииссийэлэр кэлиэхтэрэ диэн тугу да дьаһаммакка олорор буолуохтаахтар.

Влас дьаһалымсыйыан, маннааҕы балаһыанньаны өссө да атыҥырыыр. Уот ааныттан бэйэтин истиилинэн киэптээн киирэн бардаҕына, өйдүөхтэрэ суоҕа. Бас-баттах барыахча Васильев куоракка хаалбыта. Былааһа суох Влас саҥата суох олороругар тиийэр. Онуоха-маныаха диэри.

– Туох эрэ муннарарыгар дылы буолан, – суоппар тугу да өйдөөбөт.

Суоллара да оһон эрэр суолга дылы.

– Сайылыкка тахсар суолга дылы буолан, – биирэ туустаан биэрэр.

– Уолаттар, мин өйдөөбөтүм. Тугуй, муннубут дуо? – Влас да тулуйбата.

Биир дьыалаҕа тахсыбыта, биирэ бииринэн миистикэлээх буоллаҕай. Антах иһилиннэҕинэ уос номоҕо буолар. Хас эмэ сылга биирдэ буолар ЧП-га тахсан иһэн мунан хаалбыттар үһү диэтиннэр. Эс, аһара дии. Уот ааныттан арыллыан баҕарбат дьыала буолуо дуо? Тыаҕа баҕас буруйдаах булуллуон сөп эбит. Киһи диэн ахсааннаах, ким тугунан тыынара биллэр. Ити өттүгэр төбө ыалдьыа суох этэ.

– Бу курдук бар да бар буолабыт дуо?

– Уонна хайыыбыт? Төннөөрү гынаҕын дуо?

Туох барыта иэстэбиллээх. Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылаҕын эҥин диэн этэллэр дии. Хара дьай хайаан хаалыаҕай, хаһан эмит харыгыттан харбатаҕын. Аҥаардастыы атаҕастаммыт, саҥарар быраабыттан быстыбыт билэрэ эрэ бэйэтэ, санаатынан саҥата. Туох инниттэн чуо кини манныкка тигистэ? Үчэһэ туолар, сэт-сэлээн ситэр диэн тыл эрэ дэгэтэ эбит. Иккиэн даҕаны бэтэрэнэн дьахталлар. Тоҕо кинилэри таҥара накаастаата? Көннөрү дьоло суох дьылҕатыттан кытары матарда? Хара дьай халыҥыыр, буруй-сэмэ дириҥиир, куһаҕан эмиэ сайдар. Ону кытары дьахтар ис санаатыгар атын туох эрэ сайдар. Маҥнай эйэнэн ити иирээкиттэн хайдах босхолонор туһунан тобула сатаабыта. Кини хаайыыга уктарар дөбөҥ да буолуохтааҕа. Биир-икки сылга үөһэ тыыныахтара. Онтон? Ол да дойдуттан төннөллөр. Киһилэрэ өссө ыар тыынынан ыанньыйан тахсан, тыыннарын иһиллиир ини. Киминэн эрэ илдьи кырбатан кэбиһиэххэ баара. Ол кырата бэрт курдук. Бэйэтэ гынарын курдук бэйэтин гыннаттардахха? Эттэххэ дөбөҥ. Хаайыы быһа да сиэтэр, итинтиҥ син эр киһи. Хайаан кинилэргэ кыайтарыай. Оттон өссө биир эр киһи баар дии. Хараҕа баайыылаах, кулгааҕа бүөлээх. Өйүн кытары өһүлэн кэбиспиттэрэ дуу. Ойоҕор биирдэ этэн көрбүтүн:

– Кэбис, хаһан кини итэҕэйиэн. Төттөрүтүн миигин буруйдуо. Кэбиис-кэбис, – диэн букатын буолумматаҕа.

Оттон бэйэтэ? Киһи өйүгэр баппат быһыыны итэҕэйбэт идэлээхтэр. Саата-суута кэм да дьахтарга түһүө.

Ити киһи мэлдьи итинник буолбатаҕа. Хаһыын эрэ атына. Оччотугар хаайыы маатыска дуо буруйдаах? Хаайыыттан даҕаны син этэҥҥэ эргиллэн кэлэллэр. Эҥин бэйэлээхтэр киһи тэҥинэн олороллор. Атын өттүгэр баайыылаахтара, туһунан каасталаахтара буолуо. Ол диэн атын. Арай, ол дьон өйдүө эбиттэрэ дуу? Кырдьык даҕаны. Чугас дьоҥҥуттан, хайа эрэ милииссийэлэртэн көмө эрэйэргин аастаххына, ол эйгэҕэ эрэнэргэр тиийэҕин. Киниэхэ синэ биир. Кыылы кытта кыыллыы сыһыаннаһыахха. Куһаҕан куһаҕан кутуруктаах. Ити киһи киһи да буолбатах. Киһи сиэрин, сирэйин былыр сүтэрбит өссө да киһи дуо? Баҕар, өйө бааллыбыта буолуо. Арыгы быһа сиэн. Өскө суукка биэрдэр, итинник бэрдииги таһаараннар, киһиҥ, хата, ууттан кураанах тахсыа. Өссө инбэлиит аатыран ас таһаарыа.

Сити санаа ытылҕана ньылтаа маҥан сирэйигэр күлүк буолан көстүбэтэ. Төрүү маҥан сирэйэ мааска буолан эрдэҕэ. Онтун биирдэһигэр эмиэ уларсыбыт курдук. Дьоппуон омук гейшалара сирэйдэрин туртаталларыныы биирин сирэйэ куру-кубаҕай. Биирэ маҥан, биирэ кубаҕай. Иккиэн саҥаран эппэттэр. Дьоппуон дьахталларыныы «суох» диири билбэттэр. Анарааҥҥылар лиэксикэлэригэр суоҕунан, маннааҕылар бырааптара суоҕунан.

Саха дьахтара тулуурдааҕын төрүүр дьиэлэр туоһулууллар. Саха дьахтара бэриниилээҕин омук дьонноро ордугургууллар. Саха дьахтара атаҕастаммытын классикаттан ааҕан билэллэр, батталлаах былыргыны сөҕө саныыллар. Саха дьахталларын сүүрбэ биирис үйэтээҕи мэтириэттэрэ дьүһүйүллүө эрдэ ини. Ол хайдах өссө сайдыахтарын билбэт буолбуттар ортолоругар «суох» диэн тылы умна быһыытыйбыт, аҥаардастыы атаҕастанарга үөрэнэн хаалбыт кыргыттар бааллар этэ диэн ким итэҕэйиэй.

Ол саҥата суох дууһаларынан ытыыр, санааларынан эрэ сарылыыр дьахталлар баалларын тухары үрдүлэригэр үҥкүүлээбиттэр үйэлэрэ уһуоҕа, киһинэн аахпакка киэптээбиттэр кэккэлэрэ кэҥиэҕэ.

Арыый эрдэ дуу, «суох» диэн тыл суостаахтык иһиллибитэ, хара дьай халбарыйыа, бэйэтэ-бэйэтигэр хатаныа этэ, баҕар. Куһаҕан арыт куттас. Атын куттастары кини булар. Өскө оннук эбитэ буоллар, куһаҕан үөһэ куһаҕан дьапталланан иһиэ суох этэ. Оччотугар Влас диэн былааһа суох саҕа санаммыт киһи ыҥырыкка тиийиэ суох этэ.

Төннөбүт диэн эбии муннулар. Күлүө эбиттэр – бэйэлэрэ түбэспит буолан, саҥаларыттан маттылар. Эбиитин Влас биири өйдүү биэрэн атын санааҕа ылларда. Били быстах-быстах түһүүрүгэр Агашата кылгас баттахтааҕа. Ол да иһин атыҥыраабыт эбит. Влас киһилии да түүлү түһээбэтэҕэ ыраатта. Милииссийэ түүлэ кытары киһиттэн ураты буоларын ама дьон билбэттэр. Түүнүн кытары түктэрини көрө үөрэнэн хаалан ол дьон кыһаллыбаттар. Ол диэн атын. Кириминээл, өлүү-сүтүү, куотуу-сырсыы. Оттон Агаша баттаҕа кырыллыбыта диэн туһа туспа. Түүл туһуттан бу үйэҕэ эрэнэн кэлбит киһитин бүтэйдии туохха эрэ уорбалыах муҥа дуу. Киһи эҥин эриэнин көрөн-көрөн кэллэҕэ. Оннооҕор буолуохтар киһи үөйбэтэҕэр тиксэллэр. Эҥин аанньал бэйэлээхтэр таҥараны кытары таҥнараллар.

Ис-иһиттэн иитиллэн ону-маны бары санаары гынна. Милииссийэ тыыла кытары тыҥааһыннаннаҕына туох үчүгэйдээх буолуой. Суох, кини Агашата оннук буолуон сатаммат. Ким баҕарар, киниэнэ эрэ буолбатах. Оттон бэйэтэ? Кини туһа туспа. Кини эр киһи буо. Эбиитин милииссийэ. Иһэ-таһа истириэс хаһан эмэ тахсыахтаах.

Тулуйуо этилэр өссө да уон оччону. Куһаҕаны түүнтэн эрэ кэтэһэ үөрэммиттэр били киһи күрүлүүр күнүс көрүлүүрэ киириэ эрэ дии санаабатахтара. Алҕас түбэһэ кэлбиттэрэ. Иккиэн бииргэ. Арыый да эрдэ кэлбиттэрэ буоллар… Ийэ киһи сүрэҕэ хайдыбыта. Сэрэҕэдийэр суола илэ буолан хаалбыта. Биирин кыыһа номнуо итинниккэ тиийбитэ сонно биллибитэ. Иккиэн биирдии кыыстаахтара. Саҥа улаатан эрэр кыргыттар ийэлэрин батан дуу, ситэ өйдөөмүнэ дуу эмиэ «суох» диэни умнары суоллаабыттар.

Хара дьай итинтэн ордук хайдах дириҥиэй. Атаҕастаммыт өссө хайдах атаҕастаныай. Аата суох алдьархай. Итинниги тиэрдэргэ анаан тыл тылдьыкка көрүллүбэтэх. Туох тыла наада. Санаа кытары халыып хайысхатыттан тахсан, быстах-быстах. Күлүм-күлүм. Онон-манан.

Итинник түгэҥҥэ икки дьахтар биир буолуо эбит. Игирэттэн истиҥ чугастыы буолбуттуу. Биирдик дьаһаныа, биирдик быһыыланыа эбиттэр. Өйүҥ хайа эрэ хараҥатыгар, санааҥ хайа эрэ дириҥэр саспыт суостаах суоллар күүскэр күүс эбэллэр. Туох да бэйэлээҕэ тохтоппотун төлө биэрэллэр. Оннук тиһэх эрэсиэрбэ искэр баарын билбэккин. Ол түҥ былыргы сүдү күүс туохха тиэрдиэн сэрэйбэккин. Кыл мүччү түгэҥҥэ барыта оҥоһуллар. Онно туох да үөрүйэҕэ, бэлэмэ, кыаҕа наадата суох. Бэйэтэ тахсар. Билбэт бэйэҕиттэн тахсар.

Ол күүс хас эмэ хос күлүүстээх. Онно тиэрдэр суол үйэ тухары муннарыылаах. Киһи үксэ иһигэр оннуктааҕын арыйымына сирдээҕи эргиирин ааһар.

Ол күүс төлө көтөр түгэнигэр туох да бэйэлээх сокуона, сиэрэ-туома, кэлгиэтэ харгыс буолар кыаҕа суох.

Киһи бэйэлээх бэйэтэ онно утары турар кыаҕа суох.

Киһи бэйэтин билбэт.

Билбэтиҥ буруйтан куоттарбат.

Куһаҕан биирдэ баар буолан хаалбат. Кыраттан иитиллэр. Ол саҕана эрэ саба тутуохха сөп. Ону мүччү көттөҕүнэ куһаҕан дьулааҥҥа кубулуйар, туох да бэйэлээҕэ тохтоппот буолар.

Хайа да суут – санаа буоллун, судаарыстыба киэнэ буоллун, хайа да сокуон – суобас киэнэ буоллун, суруллубут да буоллун, ол кэннэ кыайан үлэлээбэт.

Оттон куһаҕантан куһаҕан эрэ төрүүр. Онно сутуллан санааҥ кытта куһаҕаны суоллуур. Санаанан да оҥорбуккун дьиҥнээх курдук саныыгын. Саатар санаанан куһаҕаны уодьуганныыгын.

Муммут милииссийэлэр мучумааннара диэ. Ойоҕос суолтан аттаахтар биирдэ баар буолан хааллылар. Влас бэйэтин санаатыгар буолан өйдөөмүнэ да хаалла. Сыарҕалаах аты хартыынаҕа эрэ көрбүтэ быһыылааҕа. Алҕаска ааспыт үйэ саҕаланыытыгар тиийэн хаалбыкка дылы буолан.

– На ловца и зверь бежит.

– Ити дьонтон ыйытыахха буо суолу.

– Һок!

Айан суолугар биирдэ баар буолан хаалбыттар соһуйбуттара оччото дуу – төттөрү ыстаннардылар. Аттара сиргэннэҕэ дуу?

– Тоҕо сүрэй дыа.

– Ити дьону куоттардыбыт да бу дойдуттан тахсарбыт саарбах.

– Сырсарга буо.

– Батыллар инибит.

– Оччоҕо тугу предлагайдыыгын?

– Биир аты ситиэхпит суоҕа диэтэҕиҥ дуу.

Милииссийэни көрөөт үргэр диэн туох аатай. Ол аата… Влас билэр ахан туруга манна кытта ситэн ыллаҕа үһү. Аанньалаах дьон милииссийэттэн куоппаттар. Куорат уулуссатыгар өссө син этэ. Мигалканы көрдүлэр да инистиин быһыытынан бытарыс гынар уолаттары саныы биэрдэ. Ол дьонуҥ билэр буолан куоталлар. Милииссийэҕэ түбэһии тугунан эргийиэҕин эттэрэ өссө өйдүүр буолан. Буруйдаах туһа туспа, көннөрү да киһи далбы таарыллыан сөп ээ. Истириэһи итинник эмиэ таһаарааччы Влас билэн эрдэҕэ.

– Ханна ыраатаары ыстаннардахтарай.

Аттаахтар биир хонуу оҕотун нэһиилэ туораатылар. Икки киһини милииссийэлэр тараччы тутан ыллылар.

– Кимнээхтэргитий?

– Оттон… бу эргин дьоммут.

– Тоҕо куотаҕыт, акаарыларгыт дуу?

– Оттон…

– Аппыт сиргэннэ, – биирэ биирин ситэрэр.

Өссө игирэлэр буола-буола.

– Ханна баран иһэҕит?

– …-ха.

– Сирдьиттэр бэйэҕитинэн тиийэн кэлбиккит. Хантан иһэҕит?

– Ээ, биһи… ити…

– От тиэйэн иһэбит ээ, – аны биирэ сытыырхайар.

Маҥнай утаа хайдах буолуохтарын билбэт курдук тутталлара. Аныгы үйэҕэ абааһынан буолбакка, милииссийэнэн да куттуохха сөп эбит. Онтулара милииссийэлэр да дьоннор дии санаан, чобуоххайыах курдуктар.

– Сыарҕанан бытырҕатан төһө бэйэлээҕи тиэйэҕит? – суоппар мыыммыттыы сыарҕа диэки көрөн ылар.

Кырдьык даҕаны, биир бугул баар дуу, суох дуу. Влас от-мас тиэмэтигэр нуул да буоллар, оту муодарҕыы санаата. Биир коза туһугар түбүгүрэн эрдэхтэрэ дуу.

– Ээ, оттон тобох-ибэх.

– Оннук-оннук.

– Чэ, уолаттар, ыйан кулуҥ, …-ха ханан тиийэбит?

– Оттон ол диэкиттэн иһэҕит дии.

– Хайдах? Биһиги улуус кииниттэн иһэр этибит.

– Суох, тиэрэ иһэҕит.

– Оччоҕо бииргит сирдээтин. Массыынаҕа олорус. Эн дуу, эн дуу.

Игирэттэн хайаларын сирдьит оҥостуохтарын билиминэ, мух-мах буоллулар.

– Эс, биһиги атын сиргэ барабыт! – игирэлэр биир тыынынан эттилэр.

Тылынан ыйдара турдахтарына, Влас сыарҕаҕа чугаһаата. Игирэттэн биирэ сирэйэ-хараҕа уларыйбытын бэлиэтии оҕуста. Сыарҕа массыына буолбатах, тугу кистиэҥ буоллаҕай.

– Чэ, биһиги ыксыыбыт, – биирэ бииригэр имнэнэн сыарҕа диэки дьулуһар.

Влас иһигэр итини сөбүлээбэтэ. Куоракка үлүбүөй массыынаны чүүччэйэбин диэн эҥини булбут түгэннэрин саныы биэрдэ.

– Чэ, бардыбыт, күн да ыраатта, – суоппар милииссийэ дьонун тиэтэтэр. Влас тугун гыныан булбакка тэпсэҥниир. Манна куорат буолбатах.

– Оккут тобоҕо дуо бу?

Игирэлэр саҥарбаттар.

– Бардыбыт, Влас!

Дьоно массыынаҕа олорбуттар.

– Ыраахтан тиэйэҕит дуу?

Влас ынан кэлэр. Игирэлэр сол саҥарбаттар.

– Влас!

– Тоҕо саҥарбаккыт? Көр эрэ бу диэки! Арыгы сыта мааны дии.

– Чэ, чэ, барыаххайыҥ.

– Ханна арыгылаатыгыт? Кимнээхтиин? Ааккыт-суолгут, этэ охсуҥ!

Милииссийэлэр киһилэрин өйдөөбөтүлэр. Бу ыксаллаах дьыалаҕа баран иһэн, соруйан гыммыт курдук, тоҕо эмиэ ити дьону хатыстаҕай. Испит да буоллуннар ээ, иһимэҥ диэн сокуон суох. Куораттааҕы куонарын хаһан кини ыһыктар. Влас Васильев туһунан сурах бэйэтин иннинэ кэлбитэ. Бүтүн куоракка баппатах манна сүгүн сылдьар үһүө. Таах да үлэтигэр олох аас этэ дииллэр. Ол да иһин иҥнэн сырыттаҕа. Онтон атын ОСБ эҥин тобуктаппыта ыраатыа этэ.

– Туруҥ диибин! Түргэнник!

Тоҕо сүрэй. Влас эдэр милииссийэлэргэ образцовай-показательнай чүүччэйиини көрдөрөөрү гыннаҕа дуу. Көннөрү рейдэ кэмигэр тугу да гыналлара суох сылдьаллара эбитэ буоллар өссө син этэ. Онто да суох хойутаатылар. Быһылаан буолбут сириттэн оройуоҥҥа эрийэн ырааттахтара. Бэйэлэрин көрдөтө дьону ыыталлара буоллаҕа.

Куорат милииссийэтин киэптээһинэ итинэн эрэ бүппэтэ. Игирэлэртэн биирин саҕатыттан харбаан сууллары тардыан ыккардыгар игирэ аҥаара атын кымньыылаан кэбистэ. Ону эрэ кэтэһэн турбут курдук, Влас биир игирэни массыынаҕа симтэ уонна:

– Гаастаа! – суоппарга хаһыытаата.

Итиччэни көрөн баран, тоҕо да туран биэриэҕэй – игирэ аҥаара куота сатыыр. Милииссийэлэр обургулар өйдөрүгэр туох көтөн түһүөн ким билиэй. Ситэ баттыыллар.

– Тугу тиэйэн иһэҕит?

– От.

– Бу эмиэ от дуо?..

Икки маннааҕы милииссийэ хамнаабат хартыыҥка курдук хатан хаалаллар. Нэһиилэ өй ылан өссө биир игирэни кэлгийэллэр.

Скотчунан эргитиллибит өлүк туһуттан дэриэбинэлээн испиттэрэ, онтулара кэтэһэ сатаан баран бэйэтэ тиийэн кэлбит диэх курдук. Оччоҕо игирэлэр көннөрү куучардар дуо? Ону билэр уустук үһүө. Дьэ бэйэтинэн буола түспүт Влас саарыыр. Бэйэтин үлэтин истиилин уот ааныттан арыйбат буо.

Хайыахтарай, игирэлэр син биир сирдьиттииллэригэр тиийэллэр. Мигалкалаах массыынаны батыһа Влас атынан көтүтэр. Милииссийэ киинэҕэ эрэ харса суох үһү дуо, кини дьиҥнээххэ даҕаны киһи сатыырын барытын сатыыр. Ат буоллун, атын буоллун – Влас сатаабатаҕа диэн суох.

Сити иһэн син саныыр. Хайдах эрэ өйдөммөт. Хайа эрэ дэриэбинэҕэ кимэ биллибэт өлүк көстөр. Ону өссө уораллар. Өйгө баппат суол диэтэҕиӨ. Кэллэ кэлээт манныкка эрэ түбэһиэм диэбэтэҕэ. Наай гыннар күлүгээннэри кытта сэриилэһиэм диэн ностуруойкалааҕа.

Ити аата буруй аараттан арыллан хаалар дуо? Өлөрбүт дьон эрэ өлүгү уорар буоллахтара. Эс, судургута бэрт ээ. Иннэ-кэннэ биллибэт силиэстийэҕэ эриллиэм диэбитэ баара. Буруй син биир арыллыахтаах. Ол эрээри ити курдук ааһан иһэн алҕаска арыллара омуота бэрт ээ. Оскуола оҕолоро булбуттар үһү диэн буолбута. Оннук умуһахха көрүүтэ-истиитэ суох хаалларбыттара эбитэ дуу. Ону тоҕо уордулар? Эрдэттэн дьаһаммакка тугу саныы сылдьыбыттарай? Умуһахха үйэ-саас тухары ким да киириэ суоҕа диэбиттэрэ дуу, кэлин дьаһайаары хаһаанан сылдьыбыттара дуу? Муммут милииссийэлэри кэтэһэ сатаан баран, улуустатан испиттэр диэххэ айылаах. Ыйытыктары боротокуола суох ыйаан да диэн. Өйү ыраас тутуохха. Уларыйбыт бүрүчүөскэ эмиэ көстөн кэллэҕэ үһү. Бэйэ тырагыадьыйата сүүс төгүл ыарыылаах. Онтон атына кини үлэтэ. Ону барытын чугастык ылынан истэххэ, бырахтарарыҥ ыраахтан буолбат ини.

Кини кими эрэ тиэйэн иһэр. Киһи эбитэ буолуо кини да. Арай, ити мумматахтара буоллар, олох да аасыһан хаалыа эбиттэр дии. Милииссийэ саҕа эрэйэлиис диэн суоҕа буолуо эрээри, кинилэр да үлэлэригэр миистикэ кыттыһан ылар. Бэйэтэ арылла сатыыр бөрөстүпүлүөнньэ диэн эмиэ баар. Кыраттан сылтаан эмискэ арыллар. Кыра ымпык хараххар көстөн кэлэр. Эбэтэр дьыала быһаарыллыыта бэйэтэ тахсан иһэр. Силиэстийэ диэн өй үлэтэ. Ол эрээри арыт өйү сынньата сылдьар кэмҥэр бэрт судургу эппиэт хантан кэлбитэ биллибэккэ баар буолар. Арыт ким эрэ санаата буолбакка бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Эбэтэр өтөрүнэн көстүө суох туоһу суобаһа оонньоон барар.

Төһөтүн да иһин итиннэ туох эрэ син баар. Оннооҕор Влас курдук кииллийбит киһи ону иһигэр билинэр. Айахтатан киирэн биэрбэтэр да. Аҥаардас суруллубут сокуонунан, үрүт-үөһэ үөрүйэҕинэн буруй арыллыбат. Ити туһугар туох барыта туһалаах. Саҥа дьыалаҕа ылыстыҥ да, искэр туох эрэ холбонор. Уонна хаһан бүтэн кумааҕыга тиһиллиэр диэри олоҕуҥ олордьу онно эрэ ананар. Эн утуйа да сыт, итирэ да сыт – холбоммут мэхэньииһим үлэлиирин тохтоппот. Сонордьут, суолдьут ону өйдүөн сөбө дуу. Таах да, милииссийэни милииссийэ эрэ өйдүүр.

Игирэлэр буола-буола. Эдэр уолаттар. Эҥин-дьүһүн буолаллара түргэн. Бөрөстүүпүнньүк диэн бэчээт сүүскэр турбат. Милииссийэ да кинини сытырҕаан билиэ дуо.

Субу аҕай барбыт массыынаны суоллаан тиийэр ини. Тула тыа. Туох да суох. Кыһыҥҥылыы кырыа дойду. Саас сибикитэ ханан да суох. Өлүктүүн баҕастыын аны кини муннаҕай.

Оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит Влас хайдах эрэ саллыахча. Саатар бу ат сыылан бүгүн тиийэр эрэ суох.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр.

Агаша уларыйан хаалбыт.

Дьону кытта дьон курдук олоробун диэммин ити.

Һуу! Ити ыккардыгар нуктаан ылбыт эбит дуу. Ким эрэ саҥатын истэргэ дылы гыммыта. Эс, наһаа дии. Түһээтэ ини. Ат киһилии саҥарыан остуоруйа буолбатах, сууламмыт суланыан миистикэ буолбатах. Утуктаан быһа сытыйан хааллаҕай.

Тула өттүм тула хаар. Бүппэт хаар. Хаарыан хаар.

Киһи хараҕа саатар. Уута кэлэр. Хаар.

Бүтэһик эргиир. Бүппэт эргиир. Бүппэт…

Эмиэ! Влас сатанымаары гынным диэн хараҕын ньухханар. Бу иһэн аны эмиэ мунуо. Тугу эрэ атыны саныахха. Кыргыллыбыт баттахтаах Агашаны дуо? Сакааһынан санаабаттар. Туох эрэ үчүгэйи саныахха. Үлэттэн атыны. Ойохтон атыны? Ама, дьахтартан атын астык бу аан дойдуга суоҕа буолуо дуо?

Аралдьыйбатаҕа ырааппыт. Үлэнэн эрэ олорор үчүгэйгэ аҕалбат. Үлэттэн дьоллонор үйэ буолбатах быһыылаах. Эн үлэлээ-үлэлээмэ, кинилэр үлэлэрэ хаһан да бүппэт. Үчүгэйэ үллэн испэт. Үтүө бэйэлээхтэр үлэлэрин түмүгүттэн астынар үһүлэр. Ити баар аралдьыйбыта. Биир кэм биир. Ол да иһин үчүгэй үлэлээхпин диэн өҥнөр биир да милииссийэ суох. Инньэ диэбэттэр, ити үлэ син биир былдьаһык.

Арай, эмискэ атын үлэ көһүннүн? Эбэтэр букатын атын дьылҕалаах буоллун? Муҥун ытыыр милииссийэ биирдэ ах барар. Ити киһи ымсыырбат диир үлэтин эйэнэн туран биэрбэт. Эмиэ дьикти диэтэҕиҥ.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр. Биир дьоло суох милииссийэ иннин хоту айанныыр.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр. Биир дьон тэҥэ олорорун ордорон, бэйэтин суолуттан туораабыт тиһэх суолугар айанныыр.

Били этэр дэриэбинэлэрэ дьэ көһүннэ быһыылаах. Былаахтаах дьиэ диэки сыҕарыйан иһэр буоллахпыт.

Айан суолуттан туора турар дэриэбинэ чуумпута диибин диэн. Сөҕөн ыт да үрбэт. Ама бу барыта сымыйа чуумпу буолуо дуо?

Былаахтаах дьиэ бу кэллэ. Милииссийэ массыыната суох.

– Умуһахха барбыттара.

Тугу-тугу туойаллар, суута-силиэстийэтэ суох кистээри дьаһаналлар дуо? Влас аччыктаан дуу, сылайбыта таайан дуу дуу-даа курдук. Бу тухары сылдьыбыт суола этэ. Утуйбакка, амтаннааҕы аһаабакка. Итинэн буоллаҕына, биэнсийэҕэ тахсыыһы.

Хаһан Влас аһаан эҥин хараҕа сырдыар, дьыала дьиҥин төбөтө биллиэр диэри балайда бириэмэ ааста. Кинилэр хас буолаллар? Үүт уурар былыргы үйэтинээҕи умуһаҕы чинчий да, сибиинньэ көрөөччү өтөҕүн чүүччэй да, игирэлэри ыххай да. Бүргэс эрэйдээҕи өлөрбүт тэриллэрэ да элбээн таҕыста. Игирэлэр итирбиттэригэр оҕустаран дуу, аараттан алҕаска тутуллан хаалбыттар. Онтон атын Бүргэс сурахтыын сүтүө этэ. Тура тулаайаҕы ким сүтүктүөй? Төрүү дьиктилээх киһи быралгы баран да хаалыан сөбө. Ол Москубаны Москубанан барарыгар кимиэхэ да дакылааттаабатаҕа. Уонна урут күһүн-саас сири-дойдуну кэрийэ баран хаалар идэлээҕэ. Онно балыйан кыһаллыа суох этилэр. Арай, сибиинньэлэрэ сир-халлаан ыккардыгар хаалбыттарын дьиктиргиэ эбиттэрэ дуу. Ити хаһаайыстыба эҥин тэринэн, дьэ киһилии олорон испитэ ээ. Урукку өттүгэр киһи өйдөөбөт ыччата этэ. Баардаах буолуон сөбө да, көрө үөрэммит киһиҥ дьоҕурун соччо итэҕэйбэккин. Онон, дьыала алҕаска арыллан эрэр. Игирэлэр Бүргэскэ аараабыттарын ким билиэ этэй. Уолаттара сүтэ сылдьыбыттарын кырдьаҕас Халадьыастар тоҕо быктарыахтарай. Сыарҕа суолун айылҕа бэйэтэ өтүүктүө этэ. Туран-туран баран эмискэччи ириэрээччи.

Били чуумпуттан туох да ордубата. Дьон онон эрэ олорор курдук. Милииссийэлэр эбилиннилэр. Үс киһиэхэ кыайтарыа суох быһыы. Игирэлэр билиммиттэрэ бүрүчүөм, Бүргэс өлүгэ буолара быһаарыллыбыта бүрүчүөм – быһылаан биир эрэ буолбатах ээ. Киһи өйүгэр баппат быһыы. Бу тухары чуумпутук, туох эмэ баарын да иһин, бэйэ ыккардыгар быһаарсан син олорбуттара ээ. Кыра дьыала аайы тугун эмиэ милииссийэлэнэн диэн буолара. Хас охсуспуту, кыралаан кып гыннарбыты, түннүгү солообуту, ойоҕун кырбаабыты, бэл, хайа эрэ саарбах дьахтары атаҕастаабыты үҥсэн истэххэ, кимнэрэ ордор? Барыта миэстэтигэр өтүүктэнэн, милииссийэ субуоткатыгар кыттыһымына хаалан иһэрэ. Туох да буолбатаҕын курдук, уу чуумпутук олорбуттара. Бүгүн кэлэн биир-биир ол хостонон истэ. Ыйыттылар эрэ диэн, Халадьыастар сиэннэрин хас хардыыта ааҕылынна. Дьыала өссө дириҥиэх курдук чинчилэннэ. Үтүктүһэ-үтүктүһэ тылынан оонньоотулар. Кырдьаҕас Халадьыастар дьиэлэригэр бүктүлэр. Оҕонньордоох эмээхсини аһынар ааттаахтар да, кинилэр аһара атаахтатан итинниккэ тиэртилэр эҥин дэтэлээтилэр.

Сорох сууттааҕар-сокуоннааҕар ордук дьон саҥатыттан саллар. Ол иһин биирин үксүн баар дьыаланы үҥсүмүнэ хаалларан иһэр. Тыл диэн тыл. Тулуйа түстэххэ, дьон саҥара сатаан баран син тохтуур. Уонна сороҕу туох да бэйэлээх тыла хотуппат. Бэйэҕиттэн буоллаҕа. Халадьыастар эрэ бүкпэтилэр, куһаҕан чуумпу хаатыйаламмыт дьиэтэ эмиэ иһийиэҕинэн иһийдэ.

Сиҥнэн эрэр умуһахтан суулааҕы булан тыллаабыт уолаттар букатын дьоруой тэҥэ сананнылар. Кинилэр иҥэ-бата сатаан онно киирбэтэхтэрэ буоллар, өлүк өссө хас сыл хата сытыа биллибэт этэ. Оччотугар милииссийэлэр тахсыа суох этилэр. Бүргэс эрэйдээҕи булуллубат сиригэр кистиэ этилэр. Кыракый дэриэбинэ икки олохтооҕо сурахтыын сүтүө этилэр.

Биир сырыынан икки өлүгү булбут милииссийэлэр биирдэ баҕас хайҕаналлар ини. Кинилэр муна оонньуу сылдьан алҕас түбэспиттэрэ эрэ ахтыллыбат. Таах да дьиктитик муммуттара. Баардаах булларар эбит. Инньэ гынан Бүргэс киһилии харалынна. Оттон иккис өлүк кимэ сол биллибэт. Суу иһигэр суу, кэлгиэ үөһэ кэлгиэ – эмиэ Бүргэс курдук. Аптамаатынан игирэлэр балыллыах курдуктар. Умуһахтан булуллубут киһи хараара хатан, кумуччу кууран букатын муумуйа буолбут. Былыр умуһаҕы үйэлээхтик уонна кичэйэн оҥороллор эбит. Ол иһин ити кимэ биллибэт киһи ымыйбатаҕа, көннөрү хаппыта эрэ буолуо дуо? Хаһан өлбүтүн хараххынан көрөн хайдах быһаарыаххыный. Оттон кимин хайдах билэллэр? Ким да буолумматын иһин, баһылыгы хаайан көрдөрбүттэрэ – ыраахтан билбэппин диэтэх буолла.

Өлүк кириминээлинэй суоллааҕа биллэр. Уонна тоҕо кистиэхтэрэй? Игирэлэр? Итиччэтигэр ити уолаттар дьыалара өссө дириҥиир. Эрдэттэн киксэн баран, хас да буолан оҥорбут аатыраллар. Өссө биирдэ эрэ буолбатах. Бүргэһи дьаабылаабыттарынан оҕустахха, ити да киһини хайдах кэбилээбиттэрэ биллибэт.

Киһи барыта билээҕимсийэр, бэйэтин милииссийэ саҕа сананар.

Ким буолуой ити – иккис суорума суолламмыт? Туора киһини тоҕо чуо итиннэ кистээтилэр?

Дэриэбинэ да кыра. Киһи ахсаана да биллэр. Ким, ханна, хаһан барбыта-кэлбитэ ааҕылынна. Оттон бары баарга дылылар.

Игирэлэр иккис дьыалаҕа билиммэттэр үһү. Дьон истибитэ-билбитэ эрэ баар буолар. Бу күннэргэ онон эрэ олорор курдуктар.

Арыый атын сирэ эбитэ буоллар, кыратык үлэлии түстэххэ, оннооҕор буолуоҕу бэйэлэригэр ылыныа этилэр. Оттон манна бары-барыта биллэр. Икки дьыаланы сэргэ силиэстийэлиир Влас илиитэ кэлгиэлээх. Оннооҕор уонча дьыаланы биирдэ сүктэрээччилэр. Син ортотунан көрдөрүүнү оҥорор этэ.

Син биир барар уолаттарга айбакаат эҥин наада буолуо. Халадьыастар эрэйдээхтэр ууга-уокка түстүлэр. Айаҕалыы сатаан, Атлааһаптарга кытта тиийэ сырыттылар. Баарычча муннунан да, айаҕынан да тыыммат. Кийиитэ дэнээччи Натааһаттан да мэһэйдэтэр быһыылаах. Онтуон буоллаҕына таба туттарбат. Үлэттэн ордубат дииллэр да, үлэтигэр да булбатылар. Куота көтө сырыттаҕына да көҥүл. Аатыгар эрэ аҕалаах игирэлэргэ уонна ким көмөлөһүөй. Босхо айбакаат төттөрүтүн сыл эптэрэр ини. Үчүгэй айбакаат богуоданы оҥоруон сөп дииллэр. Уонна судьуйа билэр буоллаҕа. Аҕа курдук аҕалаах оҕолоро эбитэ буоллар, итинникккэ тоҕо тиийиэхтэрэй. Оҕонньордоох эмээхсин аан дойдуну буруйдаан аһыыларын намырата сатыыллар. Арыгы буруйдаах. Ити Бүргэс тоҕо да ити оҕолору иһэрдэ турбута буолла. Бэйэтин тэҥнээхтэрин кытта иһиэҕин дуу, хайдах дуу. Ол да иһин түүл-бит мөкүтэ. Һуура билигин кэлэн түһээбит аатырда. Уонна көрөн турбут суох. Ол киһи урут буулаабыт үһү курдук.

– Арай, чахчы ити оҕолор аҕалара Онтуон буолбатын? Арыйаан, арай, буоллун? – эмээхсин үөйбэтэх өттүттэн киирдэ.

– Оттон этэ сатыырым дии. Ол дьонуҥ эмиэ игирэлэр дии.

– Ол да иһин ити уолаттар… Аҕаларын суолун батан, хаайыы дьоно буолуох муҥнара дуу?

– Хаайыы диэн хаанынан бэриллэр ыарыы үһү дуо? Таах да арыгыны батан иһии бэриллэр быһыылаах.

– Биһиэнэ биһиэнин курдук. Киһи баранан… Арыйаан буолан…

– Ол саҕана Арыйаан да киһилии киһи этэ. Оҕолор этэ буоллаҕа.

– Оҕобун диэбэккэ оҕо оҥоро турбут.

– Оттон инньэ диэн хайыахпытый, буолуохтаах буоллаҕа.

Куһаҕан чуумпуну эрэ үрэйэ сатаан кырдьаҕастар саҥара-иҥэрэ сатыыллар. Күҥҥэ көрдөрбүт кыыстарын сүтэрэн баран хас сыл айманнылар этэй? Өссө ити игирэлэр хаалан, кинилэри киһи-хара гынаары олоҕу тутуспуттара. Оттон билигин? Онтуларыттан кытары илии соттон хаалан баран хайыыллар? Саас да ыраатта.

– Саатар соруйан анарааҥҥы игирэлэр ааттарын биэрбитэ. Онтуон да Арыйаан – атын аат суоҕар дылы.

– Онтон атын биллиминэ да хаалыа этэ. Биир дэриэбинэҕэ билэр тухары иккилии игирэлэр бааллар. Онтуон да Арыйаан, Арыйаан да Онтуон.

– Оҕолор курдук доҕордоһон-хайаан итинниккэ тиийбиттэрэ буоллар, өссө син этэ.

– Биһиэннэрэ уора-көстө, көссүүлэһэргэ дылы буолан.

– Биһиги бэрт диэбэппитин билэн ини.

– Төһөтүн да иһин.

Отур-ботур кэпсэтии аайы куһаҕан чуумпу кыһаллыбат. Кини обургу буулаабытын ыһыктыбат.

– Муумуйа курдук этэ.

– Хап-хара.

– Хатан хаалбыт.

– Ноо, кырдьык, ынырык чэпчэки этэ.

Уолаттар өргө диэри итинник кэпсэл оҥостубуттара.

– Аныгы оҕолор куттамматтара да бэрт.

– Түүллэригэр киириэ ини.

– Киинэ ити буортулаата. Онно оннооҕор буолуох көстөр.

– Ону көрө үөрэнэн хаалан туохха да дьыалайдаабаттар.

Оҕолору мөҕүттэллэр да, бэйэлэрэ даҕаны ол эрэ туһунан кэпсэтэллэр. Кырдьаҕас өттө эрдэттэн биттэммит аатырда.

Маҥнай булуллубут өлүгү милииссийэлэр илдьэ барбыттара. Кимэ биллибэтэ хас киһини аалан, кэпсэл ол эрэ туһунан.

– Ити милииссийэлэр куһаҕан да үлэлээхтэр. Хас өлүгү тутан-хабан.

– Үлэлэрэ буо, үөрэнэн хаалаллар үһү.

– Оннооҕор киһи уҥуоҕун хаһар үлэлээх учуонайдар бааллар дии.

– Былыргы үйэтээҕини буола-буола.

– Бу да диэки хаспахалаабыттара. Кэлин үбүлэммэт эҥин диэннэр тохтотулар быһыылаах.

– Ии, тохтоотуннар. Ону-маны сөргөйөн кинилэр куһаҕаны күөртүүллэр.

– Аньыы буо, кырдьык.

Көстүбэт дьон кэпсэтиилэрэ күөдьүйэн кэлэ турар. Ол ити дэриэбинэҕэ кими эрэ, кимнээҕи эрэ дуу, уотунан хаарыйар курдук. Куһаҕан чуумпу курдуу иилиирэ дуу, дьон тыл ситэн кэлэр куттала дуу – хайата ордук куһаҕана билиҥҥитэ биллибэт.

Влас бэлэм сылтах куораттыыр буолла. Муумуйа дэнэ охсубут өлүгү илдьэ. Онно да өтөр быһаарыллыбат дьыала буолуо. Оттон биир дьыалата бэрт түргэнник силигэ ситтэ. Игирэлэр, хата, биири этэллэр. Атын-атыннык туойан дьыаланы ытыйбатылар. Баар аата баар. Аһаабыттар. Атааннаспыттар. Саалаах тахсыбыт киһини самнарбыттар. Соннук ыстаадьыйаҕа хаалбыта буоллар, уолаттар дьыалалара син бэтэрэнэн буолуох эбит. Бэйэни көмүскэнэн эҥин охсубуппут диэн турдаллар, тугу булуоҥуй. Туоһу суох. Ону баара бу бэдиктэриҥ салгыы кэйгэллээбиттэр, кистии сатаабыттар. Кыратык миистикэ кыттыспатаҕа буоллар, игирэлэриҥ букатын да ууттан кураанах тахсыа эбиттэр. Син хаһан эмит дьыала күөрэйиэ эбитэ буолуо да. Баҕар, соннук хаалыа этэ. Тылгын эрэ күлүүстээ. Суох, мантыларыҥ атыннык дьаһаммыттар. Дьиикэйдэрэ оччото дуу, акаарылара оччото дуу? Арыгы түҥ-таҥ ыыталаата ини. Билигин сокуон атын. Арыгы испитиҥ дьыалаҕын өссө эбии дириҥэтэр. Урут испитим, тугу да өйдөөбөппүн диэтэргин, буруйтан мүччү көтүөххүн сөбө. Эҥин куһаҕаҥҥа далаһанан буолар арыгыны испит син биир иһэ турар.

Иккис дьыала иннэ-кэннэ биллиэр диэри игирэлэр дьылҕалара салгыҥҥа ыйанар. Төһө билиммэтэллэр, син биир уорбаланаллар. Аптамаатынан. Барытыгар буруйдаах скотч. Таах да ити абыраллаах тэрил туохха барытыгар туһаныллар. Ол эрэ үһүө – икки дьыала майгыннаһар өрүттээхтэр.

Барыта бакаа салгыҥҥа ыйанар. Өлүк кимэ билиннэҕинэ, туохтан өлбүтэ быһаарылыннаҕына эрэ, дьыала оннуттан хамсыа. Өссө дириҥиир дуу? Барыта судургу курдук да, Влас саарбахтыыр. Саарбахтыыр диэн кини үлэтин биир өрүтэ. Көстөн турары кытары итэҕэйбэт буолуохтаах. Агаша, арай, чахчы баттаҕын кырыттарбыт буоллун? Оччоҕо кини түүллээх дуо? Били муна сылдьан игирэлэри көрсө түһүөҕүттэн миистик буолаары гыннаҕа дуу. Миистик милииссийэ – уустук кэмбинээссийэ.

Влас Васильева суох куорат, дьэ, хайдах олордуҥ? Эн искин-таскын төһө да биллэрбин, син биир суохтуу саныыр эбиппин. Мин куоратым. Куоракка киирэн иһэн Влас, бэл, сирэйдиин сырдаата.

Куорат диэн куорат. Бэйэтэ тыыннаах организм. Күннэтэ сайдар, кыралаан уларыйар-тэлэрийэр, тупсар. Туох да бэйэлээх кириминээлэ ону кыайан кэрбээбэт. Туох да диэбит иһин, үчүгэй олоххо үгүс.

Куоракка чугаһаатын кытары суотабайа умайа сыспыта. Кини кэлэн иһэрин куорат милииссийэтэ барыта билбитинии. Арай, Агаша сэрэйбэт. Сотору төннөрө буолуо, суол эҥин алдьаныа. Онон, хас күнүн толору туһаннаҕына сатанар.

Хаһан Влас дьыалата ситиэр диэри күн киэһэрэн да барда. Ол тухары дьонугар эрийбэтэ. Уолаттар көрсүһүүнэн тугу эрэ тэрийээри гыналлар быһыылаах. Аһара сүрэ бэрт, дьиэтигэр көһүннэҕинэ сатанар. Оҕотун ахтыбыта да бэрт. Оттон Агаша? Кини ахтыбыта буолуо дуо? Ахтыбытын да иһин онтун биллэрэн бэрт. Кытаанах дьахтар диэтэҕиҥ. Атыттар өрүтэ салаһан дьиктилэр. Кинилэр сыһыаннара биир кэм саахымат оонньуутун санатар. Баҕар, ол иһин уһун тыыннаннылар ини. Агашаттан хал буоллум диирин диэбэт. Бу сырыыга сокуоннай ойоҕун таайыллыбат таабырыҥҥа холоото. Киһи эҥин кистэлэҥин таайа оонньуур үлэлээх да, бэйэлээх бэйэтин кэргэнин ис дьиҥин бу диэн билбэт эбит. Билбэтэ үчүгэй дуу?

Ыкса киэһэ соһуччу көрсүһүү буолла. Ыга киэргэммит дьахтар үлэтиттэн хойутаан кэллэ. Били түһээн көрбүтүнүү бүрүчүөскэтэ уларыйбыт. Ол аата… Бу үйэҕэ таҥныбат бэйэтэ симэммит ахан. Ол ааҕар балаҕаҥҥа кимиэхэ көстөөрү. Влас тугу да билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буоларыгар тиийдэ. Баттаххын тоҕо кырыттардыҥ диэн уот ааныттан бааһыа дуо. Дьахтар биллэ сымнаабыт. Ахтыбыт диэххэ айылаах. Айылҕа да сокуонунан оннук буолуохтааҕа. Соччолооҕу кэпсэппэтилэр. Влас урут да үлэтин ымпыгын дьиэҕэ быктарааччыта суох. Кири-хоҕу бэйэ дьиэтигэр тоҕо соһон аҕалыай. Онто да суох биир кэм ол эрэ иһигэр сылдьар. Оттон Агаша кэпсиэн иһин, ол кинини таарыйбат. Эчикийэ интэллиэгэ атын. Кириминээлтэн ордон кини кинигэ ааҕа сытыа үһү. Өйдөспөт төрүөттэрэ онно сытар быһыылаах. Оттон оччолоох дьон кинигэтэ суох олороллор ээ. Милииссийэтээҕэр буолуохтар суруллубут эйгэни тумналлар. Олох диэн бэйэтэ кинигэ, чэ, киинэ. Онтон ордугу суруйуохтара диэн кинигэ иһигэр киирдэҕэй. УК диэн маҥнайгы нүөмэрдээх кинигэни өрө туттаҕына да махтал.

Анаммыт улууһун туһунан кэпсии сатаата. Ону даҕаны үрдүнэн-аннынан. Ити ыккардыгар тугун-ханныгын бэйэтэ да билбэтэҕэ. Үлэттэн ордон улуус устуоруйатын үөрэтиэ дуо. Агаша аахайбата. Иккиэн даҕаны хаһан эрэ дэриэбинэттэн кэлбиттэрэ. Бүгүн кэлэн куоратымсыйан, тыа диэни тылы тыал курдук истэр буолбуттар. Киһилии уоппускалааҕа буоллар, иккиэн, үһүөн даҕаны, сайылыы диэн тыаҕа тахсыа эбиттэр. Саха киһитин сиэринэн оттоотоҕо, отонноотоҕо буола. Суох, кинилэр уоппускалара хаһан да сөп түбэспэт. Биир кэм үлэ, үлэ, уонна хаһан олороллор диэх курдук.

Агаша биллэ тупсубут. Саҥа бүрүчүөскэтэ барсар эбит. Бэл, эдэригэр түспүт курдук. Ити бүрүчүөскэттэн сылтаан Влас санаата алдьаныахча. Дьиҥинэн, дьахтар тупсубута туох куһаҕаннаах үһү. Кимиэнэбин эрэ диэн бэчээт ууруммут курдук, бэйэни көрүммэт буолар диэн эмиэ сыыһа буоллаҕа. Хаһан эрэ кыыс бөҕөнү аймаабыт Влас биллэ-көстө сатаабат ити уһун кыыһы ылбытыгар сөҕө санаабыттара. Таптал оннооҕор буолуоҕу таптайан, тапсар курдук оҥорор. Кэлин көрө үөрэнэн, аһара барсаҕыт дэспиттэрэ. Влаһыҥ кэлин да кимиэнэбин эрэ диэн килбигийэн, көртөн туора турбат идэлээҕэ. Онтун аһара да кистээбэтэр, малтаччы эппитэ суоҕа. Агаша өйдөөх дьахтар. Билбитин иһин онтун көрдөрбөт. Милииссийэ ойоҕо буоларга ананан төрөөбүт курдуга. Онто ханна баарый? Эс, наһаа дии. Бүрүчүөскэ туһуттан үлүгэри оҥорон көрө-көрө кыйыттара эрэ хааллаҕа.

Арыт, кырдьык, санааччы – билэрэ эрэ кини – Влас. Атыттары кытары тэҥниир да кыаҕа суох. Оттон бэйэтэ сырыы бөҕөнү сырыттаҕа. Агаша атыттартан тугунан ордугун кини билэн эрдэҕэ. Дьахтар диэн таабырын. Ону таайа да сатаабатах ордук.

Муумуйатыҥы өлүгү Москубалатар буоллулар. Дьыала салгыҥҥа ыйанна. Влас төннөн, дьыаланы сөргүттэҕинэ, дьон тылын-өһүн иһиттэҕинэ сатанар.

Күн-дьыл ыган иһэр, сотору өрүс хаайыа. Хаарыан сааскы куорат. Уонна уларыйбыт Агаша… Олоҕо суох уорбалыыр диэн сыыһа. Уонна мөлтөх киһи ити быһыыта. Влас бэйэтин уоскутунарыгар эрэ тиийэр. Бүтэйдии эрэнэригэр тиийэр. Уонна хайыай, ойохпун кэтээ диэн киһи туруоруо дуо. Туох абааһы түүлэ түҥ-таҥ ыыттаҕай. Бүрүчүөскэ туһунан Агаша ол хаһан эрэ оонньоон эппитэ буолуо. Киһи да күлэр.

Ситинник саарбах санаалары ындыыланан Влас айаннаата. Урут оонньоон курдук үчүгэйдик сырыт, бэйдиэлээмэ эҥин диир бэйэтэ, Агаша туох да диэбэтэ. Хайдах да буол диэбит курдук. Куоракка киирэригэр сирэйдиин сырдаабыта этэ, тахсарыгар хара бэйэтэ эбии хараарда. Хаарыан хара бааһынай Влас диэн милииссийэтэ суох биһиги хайдах буолабыт? Кэм да кириминээл өттүгэр кыттыгастаах эбэтэр алҕаска да умньанан ылбыт өттүлэрэ ити киһини көрөн да билэр буолуохтаахтар. Харахха быраҕыллар көрүҥнээх уонна биирдэ дэлби тэбиэх айылаах чыычый киэптээх милииссийэни.

Влас били дэриэбинэҕэ тиийиитэ, дьон номнуо атынынан аралдьыйан, күннээҕинэн күрүөлэнэн куһаҕаны куйуурдуох айылаах кэпсэтиилэрин тохтоппут этэ. Ону хос сөргүттэҕэ үһү. Онон-манан эргитэн, өтөрдөөҕүтэ сүппүт биир киһи баара билиннэ. Арыйаан диэн хаайыылаах ханна барбыта биллибэт үһү. Кини эрэ буолбатах, биир ким эрэ күтүөтэ, биир эмиэ иһэр-аһыыр дьарыктаах, ускул-тэскил олохтоох киһи эмиэ сүппүттэрэ билиннэ. Күтүөт күрээбит буолуон сөп. Аһыыр идэлээх айаҕын булуна атын улууһу да буулаабыт буолуон сөп. Арыйааны хаайыыга киирбитэ буолуо диэн сабаҕалаабыттара, ол дойдуну булбатаҕа тута билиннэ. Оччоҕо ханна барда? Кини да испэт үһүө. Сир киэҥ, быралгы барбыты куйуурдаан булар уустук.

Арыйаан. Игирэтин аҥаара Онтуон диэни ыга-түүрэ сатаатылар да, туһа тахсыбата. Бэйи, били игирэ уолаттар эмиэ Онтуон уонна Арыйаан диэннэр дии. Нэһилиэккэ икки игирэ бырааттыылар бааллар эбит. Ааттара эмиэ биирдэр. Тугун дьиибэтэй?

Дьон саҥарбакка буолсу дуо. Игирэлэр уруулуулара сотору биллэн таҕыста. Сорохтор Онтуон киэннэрэ, сорохтор Арыйаан киэннэрэ диэтилэр. Оттон уолаттар ону билэллэрэ дуу? Халадьыастар маладьыастар, айахтаппатахтар. Ол эрээри бу курдук бүтэй дэриэбинэҕэ кырдьык биллибитэ эрэ баар буолар. Ону игирэ уолаттар, бэрт өр эрэйдээн баран, бигэргэттилэр.

Өссө биир биэрсийэ бэйэтинэн тахсан кэллэ. Аҕа диэни билбэтэх эрэттэр… Уолаттар туох да иһин билиммэттэр. Илиитэ-атаҕа баайыылаах Влас этэр тыла элэйдэ. Суох үөһэ суох. Ону даҕаны Онтуону аҕаларынан ааҕаллар курдук. Онтуҥ син бэтэрэнэн. Үлэ быһа сиэбит эрэ буруйдаах. Оттон аакка баппатах Арыйаан сыдьааннарабыт диир хайдах эрэ курдук. Инньэ диэн генетическэй экспертиза оҥорторуохтара дуо. Туох эрэ нэһилиэстибэ айдаана эбитэ буоллар өссө син этэ.

Сүппүт курдук дьонноох ыаллары аны эрийэн барда. Влас ыксаабат. Муумуйа кимэ биллэрэ остуоруйа. Онуоха диэри дьарык наада.

Онтуон диэннэрэ хайдах эрэ. Киһи сирэйин таба көрбөт. Тылы тылга тиһэн хоһоонноохтук да саҥарбат. Барыта биир кэм «ыһыы» да «аһаа». Ыйытар эрэ күүһүнэн.

Ойоҕо биир оннук. Быһа кубарыйа хатан, хаан ыарыылаах дуу диэх курдук. Эмискэ көрөн киһи дьик гыныах көрүҥнээх. Арыйааны кини тоҕо да сүтүктүөй. Саатар эрэ дьүгэлийдин диир ини. Бары даҕаны. Айах адаҕата. Хаайыы хандьыдаата. Игирэтин аҥаара оннооҕор кыһаллыбат көрүӨнээх.

Ити тухары ол Арыйаан бииргэ төрөөбүт балта таба туттарбат. Влас кэлэ-бара сылдьан силиэстийэлиир. Айаҕалыы сатаан, улууска ыҥыртаран көрдө. Суох. Тоҕо? Таах да милииссийэҕэ кэлэн быстарааччылара суох. Оттон кинилэр интэриэстэригэр дии. Бииргэ төрөөбүтүн тоҕо сүтүктээбэт?

Биир үтүө күн ол Баарыччалара диэни нэһилиэк дьаһалтатын хонтуоратыгар тутан ылла.

Ситинтэн ыла Влас милииссийэтин умна быһыытыйда.

Дьону сүтүктээбэттэр диэн дьиибэргиир. Оттон кини? Оччолорго тоҕо Варя Атласованы көрдүү сатаабатаҕай? Кыыс элбэҕэр балыйтаран дуо?

Былыр бүппүт быыһыттан тугу булан ылаары. Баарычча ымыр да гыммата. Бүппүт. Сүппүт. Билигин кэлэн дуо? Милииссийэ… Влас… Власий Васильев.

Эчи, хас эмэ сыл ааспатаҕар дылы буолан. Дьоппуоначыка Варечка илэ бэйэтинэн. Дьэ кинилэри анаан төрөөбүт курдук аһара барсаҕыт диир буолаллара. Арай, кыыс саҥата суоҕа, номнуо куоратымсыйбыт уол эрэ аҥаардастыы айдаарара. Киниэнэ барыта күлүү-оонньуу, ааһан иһэн курдуга. Дьиҥэр, ити кыыска ыксары ылларан испитэ этэ. Арыый да сыһыаннара сыыйа сайдан кытааппыта, уһаабыта дуу буоллар, дьылҕаларын суола сэргэ барыа эбитэ буолуо. Ону баара биир сааскылаах буолбута. Эмискэ саҕаламмыт, умайыктанан киирэн барбыт биирдэ туора сотуллубута.