Тормыш формуласы
Үзеңнең җитешсезлегеңне читләр җилкәсенә
аударма, бигрәк тә Аллаһ Тагаләнең.
( И.И.Белозерская).
Синең сәламәтлегең үзеңнән башка беркемгә дә
кирәкми…
Бу дөньяга үзегезнең җаныгыз теләге белән
килдегез,
үзегез яшисез, үзегез үк икенче дөньяга күчәчәксез.
Беренче сынау
– Раил, беренче сентябрь көнне мәктәпкә барырга онытмадыңмы?
Беренче укытучым Мөгаллимә апаның, булачак укучыларын барлап йөргәндә, әйткән сүзләре бүгенгә кадәр хәтердә саклана.
Тик беренче сентябрь көнне беренче тапкыр беренче сыйныфка укырга бара алмадым.
Мин бер бүлмәдә ятакта ятам. Кырыйда әни дә, туганнар да юк. Йоклыйм да йоклыйм. Башымы да күтәрергә хәлем юк. Ак халат кигән апалар, бер куллары белән башны мендәрдән күтәреп, икенче куллары белән авызга аш салалар… аркаларына атландырып бәдрәфкә алып чыгалар.
Берничә атнадан соң, үзем торып, башка балалар янына коридорга чыгып, кечкенә өстәл артына утырып үзем ашый башладым. Ишек төбенә дә чыккалыйм. Тышта матур көз, чаган агачларыннан торган бакча. Азнакай икенче мәктәбе каршындагы баракка урнашкан балалар шифаханәсендә булуымны үсә төшкәч кенә аңладым.
35 көн ятканмын шифаханәдә. Шуннан башланды инде минем “бәхетле” балачак.
Мин мәктәпкә укырга килгәндә, башка балалар укуда шактый гына алга киткәннәр. Укытучым минем белән аерым шөгелләнде. Яңа елдан соң, башка балалар “Әлифба” китабын тәмамлап, “Туган тел”не укуга күчтеләр, ә мин март аенда гына.
Елга ике тапкыр әни белән Азнакайга барып, поликлиникада төрле анализлар тапшыру, табипларга керү өчен озаклап коридорда чират көтү, бер кочак дарулар, уколлар алып кайту, медпунктка укол кадатырга йөрүләр минем өчен гадәти хәлгә әйләнделәр. Тик минем иң нык җанга тигәне малайларның арттан:
–Раил күтенә укол кадатырга китте,-диеп көлүләре иде.
Минем өчен төрле чикләүләр булу да күңелле хәл түгел: физкультурага керергә ярамый, йөгереп уйнарга ярамый, эш эшләргә ярамый.
Чиремнең исеме- йөрәктә ревматизм булган.
Даими табип күзәтүе, укол, дарулар куллану сигезенче сыйныфны бетергәнче дәвам итте.
Тик бу халәтем белән килештемме соң?
Юк, әлбәттә.
Өченче сыйныфта укыганда, балалар өчен чыгарылучы “Ялкын” журналындагы кечкенә генә язмада: “йөгерү йөрәкне яхшырта”,– дигәнне уку, минем тормышымда үзгәреш башлануга зур этәргеч булды.
Бу юлларны язганда, мин 67 яшемне тутырып узган идем.
Үзеңнең сәләмәтлегең белән мактану килешә торган эш түгел, шулай ук ул үз-үзеңә күз тидерү дигән сүз- ә ул тискәре йогынты ясый. Тик, шуңа да карамастан , бүген мин 15 ел элеккә, 30 ел , 50 ел элеккә караганда да сәләмәтерәк. Минем бу язмам, укучыма шуның серләрен ачу. Ничек итеп мин шундый уңышка ирешә алдым? Нәрсә соң ул сәләмәтлек? Сез дөньядагы бер генә уку йортында да укытылмаучы, бер генә фәнни академиядә өйрәнелмәүче белемнәр белән, алган тәҗрибәләр белән танышырсыз. Алдан ук кисәтәм: сүз медицина хакында бармый…
Сәләмәтлек серләре бик гади: “булмый, ышанмыйм”,– дисең икән – булмый, “була”,– дисең икән , була!
Иң беренче һәм иң мөһиме- уңай фикер йөртү һәм дөрес итеп уйлый белергә өйрәнү.
Уй- энергиядән матди җисем тудыручы бердән- бер көч. Ә инде уңай уй –сәзләмәтлекнең һәм озак яшәүнең төп нигезе. Дөрес уй белән дөрес карар кыласыз – шул вакытта сезгә сәламәт булырга һәм озак яшәү “яный”. Киресе сезгә төрле чирләр алып килә, бу дөньяда булу вакытын кыскарта.
Әлбәттә, уй уйлап кына, аны тормышка ашыру өчен бер гамәл дә кылмасаң, сәламәт булырсыңмы икән?!
Бүгенге көндә дәүләтебезнең төп пропогандасы спорт белән шөгелләнү, тәмәке тартма, спиртлы эчемлекләр эчмә, наркотик кулланма, дөрес туклан, саф һавада күп бул… Бик дөрес, яхшы фикерләр, сүз дә юк. Мин бу гамәлләргә шактый гына өстәмәләр, төзәтмәләр тәкъдим итәм.
Ә сезнең сәләмәтлегегез өчен кем җаваплы соң?
Күпләр, дәвалаучы табип, медицина диеп карый. Галимнәр начар эшли, медицина артка киткән диеп уйлый, табипларны да сүгеп атарга күп сорамый. Урынлымы соң шуңа ошаш фикер йөртү?
Бүген интернет челтәрендә бик күп мәглүмәтне тиз алып була.
Бөтен Дөнья Сәләмәтлек Саклау Җәмгыяте белдергәнчә, кеше сәләмәтлегенең бары тик 10 проценты гына медицина эшчәнлегеннән, калган 90 проценты кешенең яшәү рәвешеннән, нәселдән килгән чирләрдән, экология торышыннан тора. Ә бүгенге көндә дәүләтебезнең төп эшчәнлеге, акча чыгымнарының күпчелек өлеше, төрле материал һәм кеше ресурслары медицинага юнәлдерелгән. Бу үз чиратында, бернинди файдалы җисемнәр җитештермичә, башкаларны үзенә кабалага алып, алар хисабына яшәүче соры кортларның үрчүенә, төрле җинәятчеләр төркеме тудыруга китерә. Бүгенге көндә, дәүләтебез тарафыннан махсус кануннар ярдәмендә яклау тапкан иң зур җинәятчел оешма – аптека синдикаты.
Шулай икәнен кемнәр белә? Барлык халык белә!. Син беләсеңме? Әлбәттә, беләсең. Президент беләме соң? Белә!..
Ә ничек бу бәләдән котылырга?
Җавап: сәләмәтлегеңне саклауны үз кулыңа алырга. Мин үз сәләмәтлегем белән үзем идара итәргә өйрәндем, ә син ни өчен булдырмаска тиеш!
Иң уңай ягы шунда: күп чыгымнар кирәкми, яшәү гадәти рәвештә алып барыла. Бары тик гади кагыйдәләрне сакларга гына кирәк.
20-нче гасыр азагы, 21-нче гасыр башындагы фундаментал уйлап табулар рәтенә кергән энергия мәглүмәт җиһазы Тормыш Матрицасы БИОМга нигезләнгән энергия мәглүмәт технологиясен кулланышка кертергә генә кирәк.
Күпләр, фундаментал уйлап табуның кешелек тарихына ни дәрәҗәдә уңай йогынты ясавын бик үк яхшы күзаллый алмый. Ә ул алга зур сикереш ясарга мөмкинлекләр ача. Теләсә нинди уйлап табу фундаментал уйлап табуга нигезләнгән. Һәр көн җирдә уйлап табулар теркәлү йөзләр, меңнәр белән исәпләнеләләр. Ә фундаментал уйлап табулар кешелек тарихында 50-60 тирәсендәге сан белән генә исәпләнелә.
Моннан 400 мең еллар элеке тормышка күз салыйк: кешенең беренче фундаментал уйлап табуы шушы чорга туры килә. Кеше утны үзе таба һәм сакларга өйрәнә. Тагын бер ничә йөз мең ел вакыт кирәк була бау һәм сөнге уйлап табып кулланышка кертеп җибәрергә. Моннан 7 мең ел чамасы беренче җилкән кулланыла башлый, тагын бер ничә мең ел үтә, кешелек кадак, тәгәрмәчне уйлап табуга.
Берничә йөз ел элек электр, двигатель, лампочка, радио, самолет … уйлап табыла.
Бу фундаментал уйлап табуларсыз җирдәге тормышны күз алдына да китерергә мөмкин түгел- алар булмаганда без борынгы кыргый тормышка кайтыр идек.
Ә алда безне яңа мөмкинлекләр белән яңа тормыш көтә.
Энергия мәглүмәт җиһазын куллануга нигезләнгән энергия- мәглүмәт технологиясе Тормыш Матрицасы БИОМ – иң соңгы фундаментал уйлап табу 2008 елны дөнья базарына кулланышка чыгарылды. Бу технология кешелеккә Җирдә моңа кадәр күрелмәгән яңа зур мөмкинлекләр ачты. Ул кайда кеше, кайда терлек, кайда үсемлек- шул өлкәләрдә куллану тапты, сынап карауларга нигезләнеп бик уңай нәтиҗәләр бирде.
Тормыш Матрицасы БИОМ технологиясенең авторлары Пермь шәһәрендәге Алексей Васильевич Мельников белән Евгений Федорович Федоров. Бу технология белән, бу бөек уйлап табучылар белән минем танышуым 2009 ел башында булды. Бу кешеләр минем укытучыларым, хезмәттәшләрем һәм чын дусларыма әйләнделәр.
Укучымда: “Ә нәрсә соң ул?”-дигән урынлы сорау туар. Ашыгырга кирәкми, барысы да үз тәртибендә ачылыр. Минем бурыч: кешелеккә җиткерүне дөрес итеп башкару. Аның өчен, Югары Көчләр мине гомерем буена махсус әзерләгәннәр, кирәкле үзенчәлекле белемнәр алырга мөмкинлек тудырганнар, үзләре сайлаган юлдан читкә тайпылырга ирек бирмәгәннәр.
Бала чак.
Мин, ТАССРның Азнакай районы Карамалы авылында 1956 елны гаиләдә дүртенче бала булып дөньга килгәнмен. Әтием Вагыйз укытучы, әнием Фәрдәнә хезмәткәр булганнар. Иң өлкән апам Алсу, мин туганчы, 5 яшьлек чагында, өйдә янгын чыгып, утка пешеп вафат булган. Дүрт малай үстек: зур абыем Райхан, икенчесе Раян, мин, һәм Рамил энекәшләр.
Әтием Вагыйз физика һәм математика укытучысы иде. Ул һәр вакыт эштә булды: көндез дә, кич белән дә. Көндез мәктәбтә, кич белән төрле сәбәпләр белән вакытында мәктәбтә укый алмый калган өлкәннәрне укытты, партия кушуы буенча коммунистларга төрле укыту чаралары үткәрә иде.
Әтием, 1941 елны, урта мәктәбне тәмамлагач, Әсәй авылында бер ел укытучы булып эшли. Әтисенә, Халыйк бабайга: ”Әти, мин укытучы булам”,– дигәч, “Булсаң булырсың инде, кулыңнан барыбер эш тә килми”,– дигән җавап ишеткән.
18 яше тулгач, 1942 елны армияга алына. Суслонгер лагерында өйрәнүләр үтә. Сөйләве буенча, танкка каршы ата торган мылтык була төп коралы. Эшелон белән фронтка барганда, бер станциядә, вагоннан төшеп, су алырга йөгерә. Кире, вагонга утырырга өлгерми, поезд китеп бара. Аптырап йөргәндә, патрул тотып ала. Сугыш беткәнче самолетларга ата торган пушкада коручы булып хезмәт итә. Псков, Кёнгсберг тирәләрендә сугышта катнаша. 47 елны гына армиядән кайта. Шул ук елны әнием Фәрдәнә белән тормыш корып җибәрәләр.
Әнием әтигә сөйгән егете димләве буенча кияүгә чыга. Әнинең яшли сөеп йөргән егете булган, армиядән бик нык чирләп кайткан. Әти армиядән кайтып төшкәндә, ул егет бик начар хәлдә булган. Әнигә:” Минем санаулы көннәрем калды, син чык Вагыйзга кияүгә, бүтән кеше эзләмә”,– дигән.
Шул елларны, Казанда ике еллык, читтән торып укырга көйләнгән “укытучылар мәктәбе” дигән курслар ачылган. Әти шунда укырга кергән. Ачлык, юклык заманы, Казанда ипи алырга дигән карточкасын урлата. Бер ничә тәүлек буена, төрле товар вагоннарына качып утырып, авылга кайтып кергәндә, ачлыктан шешенеп беткән була. Туган авылы Карамалыга кайткач, бер авыз тутырып ашарга булгандыр әтинең исәбе. Тик, сугыштан яраланып, бер аяк чугын кистереп кайтып, авылда колхоз председәтеле булып эшләүче бер туган Хәким абыйсы да, бер уч он табып бирә алмый. Әтигә, борчак басуына барып, яшел борчак ашарга дигән киңәш кенә бирә ала.
Әтинең, бу укытучылар мәктәбе белән бәйләнгән, олыгайган көннәрендә бик кызыклы хәл килеп чыкты. Минем өченче курста Казанда укыган вакытында, КИСИнең беренче тулай торагына бүлмәгә әти килеп керде. Ул, институтка укырга керергә диеп килүен әйткәч, мин бер сүз дә әйтә алмадым. Ул вакыт аңа 54 яшь тулып килә иде. Бик кайгылы, чәчен йолкыр иде, башы пләш- артта гына әз-мәз чәче бар. Барлык кайгысы: киләчәктә ничек яшәрмен. 17 яшьтән эшли башлаган математика-физика укытучысын эштән куып чыгарганнар икән. Хәл болай була. Ул вакыттагы РОНОга Мәскәүдән тикшерү килеп төшә. Әтинең архивында диплом урынына “борынгы заманда” “укытучылар мәктәбен” бетерү турындагы белешмә.
“Алып атарга бу кешене Совет мәктәбеннән, искелек калдыгын”.
Әти институттан елмаеп, шат йөз белән кайтып керде.
Педагогия институтының коридорында абитуриентларны теркәүгә ала торган өстәл янына, кечкенә гәүдәле, зур корсаклы, пеләш башлы абитуриент килеп баскач, өстәл артындагы студент кыз сүзсез кала: сикереп торып , йөгереп бер бүлмәгә кереп китә, аннан бер өлкән хатын кыз белән чыга. Бу “бабайның” ни эшләп йөргәнен белгәч, җитәкләп ректорга алып керә. Хәлне аңлап алган ректор: “Кирәкме сиңа бу уку, син укып бетерүгә 60 яшең тула, яңа диплом белән эшләргә дә җитешә алмысың”,– диеп аңлаталар.
Әти пенсиягә чыкканчы совхозда хезмәтне саклау инженеры булып эшләде.
Мин бала чакта, ил сугыш яраларыннан әкренләп чыга башлаган чак иде. Мулдан булмаса да, ипи, бәрәнгедән өзелмәдек, шикәр белән чәй эчтек, сирәк булса да ипигә маргарин ягу эләгә иде. Мине бик гаҗәпләндергән хәл: ни өчен күршеләр сыер асырый, ә без кәҗә генә; ни өчен безнең бакча артында читәнгә кадәр бер ничә сутый җирдә чирәм җир, ә күршеләр күп итеп бәрәңге утырта.
Үсә төшкәч белдем: укытучы гаиләсенә, авылда яшәсә дә, сыер асырарга, 25 сутыйдан артыгырак җир биләргә рөхсәт булмаган.
Бәрәнгене ат сабаны белән җирне ертып, буразнага бала-чага, хатын- кыз бәрәнге күзәнәге салып чәчү иде. Безнең бакча уртасыннан, ташу сулары ага торган ерганак үтә. Әти мәктәптә, пожарник булып эшләүче Галламша абзый, сабан тота. Аның безгә:
–Апай сал , яхшы булып үсә ул чокырда,-диеп, су чокырына күзәнәк салдырганын онытасым юк. Бәрәңге тишелеп чыккач, авыл советыннан җирне килеп үлчәгәндә ярты сутый җир артык булуы ачыкланган. Нәтиҗә: 50 сум штраф салына – кулакка әйләнгән, 4 бала атасы укытучы Вагыйз. Әни белән әтинең уртача айлык хезмәт хаклары бергә 85 сум булган ул вакытта.
Аянычлысы, шул ук елны , көчле яңгыр явып, бер сутый бәрәңге җирен, су агызып алып китте.
Төрле бәйрәмнәргә, ата-аналар җыелышларына концерт әзерли идек. Мин хорга катнашам, һәм шигырьләр сөйли идем сәхнәгә чыгып. Муса Җәлил шигырьләрен сөйләгәндә хатын-кызларның күз яшьләре дә чыга иде хәттә. Ә берсендә “бик кызык” шигырь сөйлисем килде. Тик, сәхнәдә сөйләгәннән соң, залда кулны бик әкрен чаптылар бу юлысы.
“Кышкы буранлы төндә, ялгыз яшәүче әбинең кәҗәсенә ашатырга печәне беткәч, кул чанасы тартып, колхоз эскертенә килә. Шул чакны, мылтык тоткан каравылчы килеп чыгып, әбине авыл советына алып китә…”
Ни өчен мине ни әти-әни, ни укытучылар туктатмаган бу шигерьне сөйләүдән? Бу бит мәзәк булмаган, бу трагедия булган. Ниндидер шөһрәт казанган язучы язган иде, исеме генә истән чыккан. Ул язган, китапка бастырганнар. Китапта язылгач, бар да дөрес, бар да тәртиптә диеп уйланылган.
Салкын тигезеп, грипп дигән чирдән җафалануны бер дә хәтерләмим.
Аяк- куллар “чебиләп” чыккач, әни ниндидер спирт сөртте, тамак авырта башласа, аракы белән компресс куйды, бәрәнге парында тотты, мәтрүшкә чәе эчертте.
Әле хәтердә, малайлар белән елга буеннан кайтып килгәндә, Әсмә әбиләр кырыендагы кар өеме эреп бетмәгән, ялан аякка суык була диеп, өйгә читтән, яңа чыгып килүче чирәмнән әйләнеп кайттык.
Азнакай яклап авылга кергән чакта, калкулыкта яз көне чирәм өстендә безнең билдән булган кар суыннан күл барлыкка килә иде. Ул су тиз генә кипмәде. Безнең яраткан урын булды. Җилкәнле көймәләр ясап, аларны йөздерү бик күңелле уен саналды. Шунда чишенеп, суга да чумып ала идек.
Бүгенге, сәләмәтлекнең какшау сәбәпләренең берсе- кеше табигатьтән аерылды. Кайчандыр кеше һәм табигать бер кырда булган, ялан аяк йөргән, су коенган, ачык һавада йоклаган.
Ялан аяк кайнар комда, яшел үләндә, яки кар өстендә йөрү сәләмәтлекне ныгыткан гына. Табигать кешене сәләмәт булсын өчен барлык шартларны тудырып бу дөньяга китергән. Кешенең аяк табанында, кул чугында, колак яфракларында эчке органнар белән тоташкан нокталары бар. Даими, шушы нокталарга кул белән, яки уңай уй белән тәэсир итү, эчке органнарда кан әйләнешен яхшырта, ә ул матдәләр алмашын яхшыртуга китерә – организм эшкәртү калдыкларыннан чистарына, чирләрне булдырмый.
… Даими уйнадык. Әти-әнинең кушкан эшен тиз эшли идек, уйнарга вакыт күп калсын өчен. Шулай ук, җәйге каникул вакытында, даими колхозга эшкә бара идек. Чөгендер утау, селос, сенаж салуда, комбайннан ашлык ташуда, басу кырыйлары чабарга, сыерларга чөгендер йолкып төяп фермага кайтаруда, үсә төшкәч, ат белән ферма сыерлары көтү, комбайнда ярдәмче булып эшләүдә катнашырга туры килде.
Авылдан урманнарга кадәр 3-5 километр ераклыкта. Даими каен суына бардык, җиләк, чия, бөрлегән, шомырт, балан –безнең җыйган җиләк-җимешләр. Чикләвек, баллы казан, урыс кукысы, татар кукысы, юа, кузгалак, балтырган, кәҗә сакалы, сарана – без ашаган үләннәр. Күп вакыт урманда үтте. Баштарак җәяүләп бардык. Соңырак, велосипедлар була башлагач, бер малайны рамага, бер малайны артка утыртып бара идек, ә калган малайлар арттан йөгердек. Шуның өчен безнең организмга ветаминнар җитү булган да.
Бүгенге кибет киштәләрендә сыгылып торучы төрле читтән кайткан җиләк җимешнең сәләмәтлеккә зыяныннан башка бер нинди дә файдасы юк. Бер корты юк, бер бозылган урыны юк, чип-чиста. Кайсыбыз белә, нәрсә кушып үстерелгәнен. Бу беренчедән, икенчедән, җиләк-җимеш, яшелчәне үзең яшәгән җирдән ерак булмаган өлкәдә үстергәнен ашау сәләмәтлек өчен күпкә файдалырак. Кеше, хайваннар, үсемлек үзе яшәгән табигатькә яраклаша, энергияне һәм мәглүмәтне үзләре яшәгән өлкәдән алалар. Кеше азыгының энергетикасы, яки икенче төрле –биокыры, кешенең биокырына якын булырга тиеш. Шулай булмаганда, ашаган азыкны организм этәрә, ә алар төрле чабырып чыгуларга, тән тиресе бозылуга китерә. Армиягә еракка киткән егетләрнең тәннәре бозылуның төп сәбәбе биокырларның тәңгәл килмәвендә.
Наилның әтисе белән минем әти бер туганнар, без бер яшьтә. Безнең уен озаккарак китсә, Наилның әтисе Насыйр абзый, малайларын ни өчендер, чакырып кайтарып, өйдә утырта иде. Тик малайлары бер вакыт, әтиләренең холкына “ачкыч” ярата башладылар.
Алар:
–Әти, без сугышлы уйныйбыз,– дигәч, ул уйнарга рөхсәт итә иде.
– Сугышка әзерләнегез,– диеп үзе әйтә иде.
Фин сугышына үзе теләп китә, Насыйр азый. Немецлар белән сугыш башлангач та, озак тормыйча фронтка китә. Волхов фронтында Икенче Удар армиядә була. Гаубица батареясында хезмәттә фронтка барганда, бер солдатка бирелгән 5 патронны самолетларга атып бетерәләр. Билгеләнгән урынга килеп урнашкач, урман аркылы бер ничә ящик кына булган снарядларны да атып бетерәләр. Снаряд, патрон китерүләрен көтеп ятканда, батарея янына тылдан ике машина килеп туктый. Әрҗәне ачсалар, анда заводтан чыккан кызыл кирпеч… Озак та үтми, дошман солдатлары әйләндереп алалар боларны. Атылырга патроннары беткәнгә, дошманга бирелмәс өчен, батареяның комиссары белән командиры, бер берсен штык белән кадап үтерәләр.
Озак елларга сузылган тоткынлык.
Белорусиядә чагында, кыш көне, Насыйр абзый токынлыктан кача ала. Тик, бер авылда тагын эләгә дошман кулына. Солдатлар чишендереп кое кырыенда сугып егалар. Коедан су алып, бозга катырып китәләр. Тик, читтән бер белорус карты күреп торган була бу явызлыкларны: боздан чабып алып өенә алып кереп, одеалга төреп идәндә озак итеп тәгәрәтеп, тормышын саклап алып кала. Күпмедер вакытан соң, тагын табып, алып китәләр. 1945 елны Америка солдатлары коткаралар тоткынлыктан.
Бала чак дустым турында.
Урам аркылы гына йортта Әсмә әби яшәде. Мин белгәндә ике кызы Сәкинә белән Минҗиһан авылдан чыгып киткәннәр иделәр. Сәкинә апаның кызы, миннән ике яшькә кече Миннегөл авылда, әбисе белән үсте. Әтисе алар белән яшәмәде. Без бик дус булып, мин аның белән даими уйный идем. Үсә төшкәч, Миннегөл берничә ел , авылда күренмәде. Азнакайдан Бавлыга күчеп киткән булганнар, әнисе кияүгә чыккан.
Мин унынчы сыныфларда укыганда кайтып төшмәсенме авылга. Үскән, чибәрләнгән, күкрәк-билләре күзне алмаслык булган. Гашыйк итте дә куйды. Авылда очрашулар күп булмады. Тик миңа бер фотокарточкасын бүләк иткән иде Миннегөл.
Унынчы сыйныфны бетердем, бер елдан артык авылда эшләдем, 8 айлык әзерлек курсында укып, Казан Инженер Төзүчеләр Институтының беренче курс студенты булдым. Тик балачак дустым минем күз алдымнан китмәде: сагына идем. Хәбәр җибәрергә дә адресы юк, Әсмә әбисе дә вафат, авылга да кунакка килми.
Фотосүрәтенә карап, зур итеп рәсемен ясап, ятагым кырыена стенага беркетеп куйдым.
Читтән сизү, телепатия бар ул. Безнең күңелләр бер-беребезгә бик тартылганнар. Һәм бер көнне, икенче тулай торакның мин яши торган бүлмәсенә Миннегөлем килеп кермәсенме… Минем гаҗәпләнүемә, минем шатлануыма чигем булмады. Авылга кайтып, әнидән минем адресны алып, мине Казанда эзләп тапты.
Бер ел тегүчелеккә укыды Миннегөл. Озак булмады бәхетле көннәребез: мин аны аңламый идем холкын. Бик матур очрашабыз, сөйләшәбез… һәм кинәт кенә икенче кешегә әйләнә дә куя: бер мәгнәсез сүз сөйли, я кырыйда торганда бер сүз әйтмичә китә дә бара.
Бер бәйрәм вакытында училищега чакырды, танцалар була диеп. Бергәләп бардык, мине вахтерлар кертмәделәр. “Шунда тор”,-диеп кереп китте. Ышанмадым булган хәлгә. Сәгатьтән артык ишек төбендә торганнан соң, балачак Миннегөлне яратуым, ә җиткән кызны түгел икәнен аңладым. Катгый карарга килеп, яңадан очрашмас булып, кайтып киттем.
Ничәдер ай үткәч, институт кырыенда очраштык. Сөйләшеп тордык. Кияүгә чыккан, ире рус. Очрашкан урыннан ерак булмаган йортта яшиләр. Бәхетсез иде балачак дустым, яратмый иде ирен. Тагын берничә тапкыр очраштык, әллә сагалап торган. Сулды,чибәрлеге китте. Мине сагынганы сизелә. Тик мин бер ничек тә ярдәм итә алмый идем. Бәхет тели идем, тик бәхетсез булуы йөрәгемне тырмады. Күпмедер вакыттан соң очрашмадык, югалтыштык. Ничек булды синең тормыш, бәхетеңне таба алдыңмы икән, балачак дустым?
Үзеңнең мәхәбәтеңне бүләк итә алу мөмкинлеге бик зур бәхет ул!
Мәхәбәтне кешеләргә, табигатькә, хайваннарга, үсемлекләргә бүләк итү- ул сәләмәтлекнең бер чыганагы. Мәхәбәт тормыш чыганагы. Тормыш сәләмәтлек булганда гына зур мәгнәгә ия.
Иң беренче, әлбәттә, үзеңне ярата белергә кирәк. Бу урында эгоизм белән үз-үзеңне ярату төшенчәләрен бутамаска кирәк. Эгоизм ул кешегә зыян салу нигезендә үз мәнәфәгатеңне генә кайгырту. Үз-үзеңне ярату ул читләргә зыян салмыйча гына, үзеңнең дәрәҗәңне күтәрә белү. Читләрне чын күңелдән яратып булмый, әгәр үзеңне түбәнсетсәң, үзеңне яратмасаң. Үзеңне ничек бар, шулай яратырга кирәк- барлык җитешсезлекләрең белән. Яратыгыз тормышны, яратыгыз табигатьне, яратыгыз яшәгән җирегезне, профессиягезне яратыгыз, гаиләгезне, туганнарыгызны яратыгыз.
Даими елмаегыз! Ә нинди сәбәптән елмаерга соң? Бер нинди сәбәпсез елмаегыз! Елмаегыз, бетте-китте. Елмаерга сәбәп кирәкми. Шул вакыт тормышның ничек матур икәнен ачарсыз. Аллаһ тагәлә кешене бәхетле булсын өчен яраткан, һәм сез үзегезнең бәхетле икәнегезне тоярсыз.
Елмаю бүләк итегез, мәхәбәт бүләк итегез үзегезгә, әйләнә тирәгезгә. Алар барысы да сезнең үзегезгә сәламәтлек булып кире кайтыр.
Сәләмәтлеккә беренче адымнарым.
“Йөгерү йөрәкне яхшырта” дигән сүзләрне беренче тапкыр уку, минем тормышымда зур үзгәрешләр башлануга сәбәпче булды дигән идем. Башта 50-100 метрны йөгердем, аз-азлап озынлыкны арттырдым. Урамга капка төбенә чыгып утырган әби-чәбинең:
–Улым, ни булды, кая болай йөгерәсең?– дигәннәренә, җен ачуларым чыга торан иде.
Бакча артына чыгып, тау артына китеп, болында йөгерергә өйрәндем. Кыш көне чаңгы белән йөгерергә күнегеп киттем.
Ел саен мәктәптә физкультура укытучылары алмашынып тордылар. Килеп, бер-ничә ай үткәч:
–Раил, сиңа физкультурага керергә ярамый икән,– диеп, дәрескә кертмәскә азапланалар иделәр. Ә мин үҗәт идем, бер генә дәресне дә калдырмадым. Рәмилә исемле укытучы яхшы чаңгычы иде, турникта да күнегүләрне яхшы ясады. Аңа карап мин дә турник белән дуслаштым. Җиденче сыйныфта укыганда, Азнакайда район мәктәпләре арасында булган чаңгы ярышына бардык. Мин старт сызыгына якынлаштым, ә кырыйда миңа төртеп күрсәтеп, аякларына ботинкалы җиңел чаңгы таккан малайларның көлеп торганын искәрдем. Үземнең аякка карадым: аякта киез итек, йомшак карда йөри торган киң чаңгылар, ә берсен хезмәт укытучыбыз Мәлик абзый фанер кисәге белән ялгап биргән… 20-30 команда арасында 7 нче урынны алдык.
Карамалы авылы мәктәбендә, сигезенче сыйныфны тәмамлагач, тугызга Азнакай беренче урта мәктәбенә укырга килдек. Ул мәктәптә чаңгы командасы көчле иде.
Сәләмәтлегем, тренировка ясарга җитмәс диеп, язылмадым. Ә күрәм, миннән дә начарырак йөгергән малайлар да чаңгы күнегүләрендә йөриләр. Унынчы сыйныфка килгәч, физкультура укытучысы Самат Батталовичтан тренировкага кертүен сорадым.
–Кар яуганчы йөрерсең, кар яугач чаңгы бирә алмыйм,-диде.
Беренче кар яуган көнне үк:
–Иртәгә килмәссең,– диде. Бер кәкерәйгән чаңгысын бирсә дә мин риза идем югыйса.
Аңа карамадым, кар өстеннән йөгердем үзлегемнән.
Казан Инженер Төзүчеләр Институтына өченче тайпылыштан соң гына кердем. Ике ел Голованов дигән тренер җитәкчелегендә җиңел атлетикага йөрдем. Өченче курска килгәндә, ул институттан киткән иде. Тагын бер ел Казан Дәүләт Университет спорт залында безнең белән шөгелләнде. Төзүче Институт студентлары белән шөгелләнгән өчен хезмәт хакы алмагандыр ул тренер. Дүртенче , бишенче курсларда укыгында үзлегемнән генә шөгелләндем. Тик, тренер белән шөгелләнүгә җитми инде ул.
Икенче курсны бетергәч булса кирәк, җәйге каникул вакытында , Азнакайда ЦППДа эшләүче Райхан абый, нефтьчеләр бәйрәменә спорт командасы туплавын, цех өчен йөгерергә тәкъдим ясагач, мин риза булдым. Үземнең көчне дә сынап карыйсым килде. Әзме-күпме тәҗрибә дә туплаган идем.
Азнакай стадионы шаулый, халык күп бәйрәмдә, шулай ук көндәшләр дә шактый иде. Үземә сүз куйдым: баштан ук беренче урынга чыгарга, узасы килгән кеше узар. Көндәшеңне узу ул зур тәҗрибә һәм көч сорый, бигрәк тә борылышта узасы булса. Мин бер әйләнеп килдем, икенчегә киттем, ә микрофоннан кычкыралар:
–Сезгә фәлән әйләнеш калды,– диеп.
Ә минем арттан килүчеләрнең барысына да фамилияләре белән әйтәләр. Шулай 4-5 әйләнеш йөгердем, шул ук “сез”. Ә берсендә:
–Газизов, фәлән әйләнеш калды.
–Әһә, туганнар, мине танучылар табылды.
Мин беренче барам, тик бер вакыт мин көндәшләремне уза башладым- бер әйләнеш алга киткәнмен.
Финишка өченче булып килдем. Азнакайның ике данлыклы йөгерешчесен шактый гына хафага салган булып чыктым.
Данлыклы нефтьчеләребезнең зур бәйрәмендә 3 километрга йөгереп өченче урын алган кешегә “бик кыйммәтле” бүләк тапшырдылар: каен ботагын кыеклап кисеп такта ясаганнар, ул тактага кара краска сылаганнар, өтерге белән каен рәсеме ясаганнар.
Ул заманда бүләк мәсәләсе алгы урында тормый иде.
Икенче көнне үк, бер туган Фәрит белән Радик Фархутдиновлар мине эзләп Райхан абый янына килгәннәр:
–Ни эшләп без ул кешене белмибез, район командасына алабыз,– диеп.
Мин үземә 15 ел элек бурыч алган идем, йөрәкне яхшыртырга диеп. Минем өчен зур җиңү иде бу ярыш.
Институтта хәрби кафедра да бездән реактив артиллерия офицерлары әзерләделәр. Кайберәүләр, югары белем алганнарга мәҗбүриләп офицер званиесе бирәләр инде диеп уйлый. Бәлкем, кайдадыр шулайдыр. Медицина институтында хәрби медиклар, химия технологик институтында хәрби заправщиклар, авиация институтында самолетларны очышка әзерләүчеләр, ә бездә, төзүчеләрдән артиллерия хәрби белгечләре әзерләделәр. Институтны бетергәч тә әле, 20 еллап военкомат төрле укулар, өйрәнүләр оештырдылар, тревога белән күтәреп, әзерлекне тикшерделәр. Хәрби җыеннарга чакырдылар.
Мин бераз читкә тайпылдым, Тукай бабай әйтмешли: “Сүз башым бит шүрәле”. Бер хәрби дәрестә Казанның картасы һәм картада араны үлчәү җиһазы эләкте. Менә шунда, минем бер тапкыр , ни чаклы ара йөгереп үтүемне беләсем килде. Институттан Зур Кызыл урамына, Кремль күпере аша чыгып , Авиация заводы кырыеннан үтеп, горизонтта Оргсинтез заводы трубаларын күреп, телевышкага чыгып, тимер юл күпере, Ленин дамбасы, Зур Кызыл урам, институт – 39 километр чыкты. Марофон ераклыгын үтәргә 3 километр җитми калган. Ул көнне белмәдем шул…
Зур спорт өчен күп әйберләр кирәк, ә иң мөһиме яхшы итеп туклану шарт.
Бер көнне ярты шешә кефир белән, 2-3 кисәк ипи калдырып, йөгерергә чыгып киттем. Ике сәгатьләр үткәч кайтсам, кефир белән ипидән җилләр искән: бүлмәдәге малайлр сугып та куйганнар. Ә магазиннар ул заманда кичке сәгать 8 дә бикләнеп бетәләр, каршыда “Акчарлак” рестораны, тик анда керергә кесә ягы саерак. Шунда уйлап куйдым: “Их, әгәр шуннан бер ничә кисәк алтын кыстырып кайткан булсам да, болай ач утырмаган булыр идем”.
Ул хәлләр шулай булды. Әгәр кызлар белән танышасы килсә, ике егет Галиаскар Камал театрына бара идек тә, алдан, дүрт билет сатып алып кайтабыз. Гадәттә, билетлар театр башланыр алдыннан кассада бетәләр иде. Ә бу театрга авыл татар кызлары бик яратып йөрделәр.
Ишек төбенә алдарак килеп басабыз да, күңелгә ошаган кызлар күзгә чалынуга, йөгереп килеп ике билет сатып алырга тәкъдим итәбез. Күп вакыт безнең сүз ялганышы пешеп җитми иде ул кызлар белән. Тик бер көнне безгә бәхет елмайды. Мирхәйдәр белән кызлар “ауларга” бардык, һәм шулай итеп ике кыз “каптырдык”. Озата киттек, театр беткәч. Төн уртасында Ферма артындагы бер авылга килеп чыктык. Тиз генә кайтып та киттек, кайда яшәгәннәрен белеп. Безнең тулай торактан бу урынга кадәр ике сәгатьлек юл иде. Алдагы шимбәдә очрашырга сүз куештык. Тик, Мирхәйдәргә эләккән кызның егете булган, җайлап кына әйтте, яңадан килмәскә кушып.
Ара ерак булгач, шимбә көн дәресләрдән соң китә идем дә, якшәмбе генә кайта идем. Вәсилә минем белән яшьтәш кыз икән, Чүпрәле районыннан. Бик итагәтле, тыйнак, сүзен дә бик уйлап сөйли. Аралашырга бик рәхәт. Мине киноларга йөртте, ашханәгә алып кереп, икешәр кешелек алып, ашатып бетертә иде.
Вәсилә бер хәрби заводта токарь булып эшли. Комсомол билетын күрсәтте, алган хезмәт хакы 400 сумнан артык, ә минем степендия 46 сум. Ул бу заводта алты елдан артыгырак эшләгән иде инде. Чагыштыру өчен: институт бетереп беренче хезмәт хакларым 150 сум булды, зур төзелеш оешмасы җитәкчеләренең хезмәт хаклары 210 сум иделәр.
Бер агач өйдә 4 кыз торалар, өчесе Казаннан ерак булмаган авыллардан килеп эшлиләр. Ял көннәренә кайтып китәләр, без икәү калабыз. Тик ул бер тапкыр да “чикне” үткәрмәде: “Бар да яхшы булыр, тик син ашыкма гына”. Мине әкренләп үзенә өйләндерергә әзерләде.
Бер көнне алга бер тартма китереп куйды, ачты. Ә анда алтыннан гына ясалган төрле бизәнү әйберләре. Анда көмеш тә, ташлар да юк иделәр. “Мә, тотып кара”. Куш учыма салды, беразы идәнгә коелды, яртысы тартмада калды.
Бу вакыйгадан соң 40 елдан артык вакыт үтте, күп тапкырлар искә төшә, тик, нигәдер бу байлыкка кызыгу булмаган ул вакытта да, соңырак та. Ашарга алырга акча беткәч кенә, бераз үкенү хисе тойган идем.
Күп вакытлар үткәч кенә аңладым, беренчедән, мин үземне үзем укып бетермичә өйләнмәскә диеп кодлаштырганмын, ә икенче сәбәп – әти тәрбиясе: байлык –бәхетсезлек чыганагы, диеп.
Вәсиләгә карата мәхәббәт кабына алмаган, алтыннар да ярдәм итмәгән- өйләнешергә тәкъдим ясамадым, ул да сүз катмады бу мәсәләдә.
Бу хакта, хатыным Рәсимәгә сөләгәч:
–Әллә “Жди меня” тапшыруына биреп эзләтәсеңме,– диеп көлде.
Танышып, беренче тапкыр Вәсилә янына баруларымда ук, кызлар бу тирәдә бик сак булырга киңәш иттеләр: Казанда төрле җинәятчел төркемнәрнең чәчәк аткан вакыты иде бит. Берәр чит егетне күрсәләр, “тольпа” бик тиз ташланып, бәргәләргә ярата торган булганнар җирле малайлар. Ул кисәтү миңа ярап куйды- аякка кеда киеп килә башладым. Кызларны да тынычландырдым:
–Мин бер алым беләм, аңа каршы тора алучы монда юк.
Кызлар мине каратист, яки самбист диеп уйлаганнар. Ә мин йөгерешче идем- кайсы урам малае мине куып җитә ала?
Беренче курста физкультура укытучысы бокс буенча тренер иде. Кемнәр тренировкага языла дигән тәкъдимгә, берничә егеттән кала, барысы да язылдылар. Тик бер ничә айдан соң, бер ничә егет кенә калды тренировкага йөрүче. Ә кыш урталарында Казандагы югары уку йортлары студентлары арасындагы ярышка ике егет киттеләр, һәм икесе дә чемпион исеме алып кайттылар. Иң җиңел үлчәүдәгесенә бер генә көндәш тә булмаган, икенчесенең бер генә көндәше булган, әлбәттә, безнең егет җиңгән аны. Шушы ярыштан соң бу егетләр дә бокста шөгелләнүләрен туктаттылар.
Спорт һәм физкультура төшенчәләренә тукталып китик. Сәләмәтлек өчен кайсы файдалырак?
Минем шундый билгеләмәм бар: спорт ул- карьера, физкультура ул- сәләмәтлек.
Спортта бик күпләр сына, сәләмәтлекләрен югалта, бу бер, икенче- зур спортка керим дисәң синең кырыйда “йонлы куллы” дядяң, һәм “калын кесәле” “тятяң” булу шарт.
Ә физкультура өчен бары тик кешенең үз теләге генә кирәк, ул кадәр үк чыгымнар да таләп ителми. Физкультура белән ныклап бер дуслашкан кеше өлкәнәйгәч тә шөгелләнергә мөмкинлекләр таба, ул тормышта зур уңышларга ирешүдә зур ярдәмче була.
Студент еллардагы кызыклы хәлләр..
Студент еллары хатирәләргә бик бай вакыт, тормыш даими үзгәреп тора. Каникуллардан килеп укый башлагач бер ничә ай дәрескә бару, кайту, күңел ачу, кинога йөрү. Тик әкренләп курс эшләре җыела, имтиханнар якынлаша, барлык эшне эшләп бетереп тапшырасы, әзерләнәсе. Башны күтәрмичә, урамга да чыкмыйча бүлмәдә әзерләнеп утыру ай ярым чамасы бара.
Имтиханнар бирүнең дә кызыклы хәлләре истә калган.
Беренче курста иң беренче имтихан КПСС тарихы фәненнән иде. Кердем, билет алып әзерләнергә утырдым, сорауларга җаваплар яздым. Ул күп булса бер бит чамалы иде. Миннән алда Зәйдән Ахметзянов Ринат сөйли. Нәрсә сөйли, тыңламыйм, тик бик хәтәр нык сөйли бу, теле-телгә дә йокмый. Моңа “бишле” эләгә инде… Тик, шул вакыт, укытучы:
–Булды, җитте, яңадан килерсең,– диеп куып чыгарды Ринатны, билге куймыйча.
“Шундый яхшы сөйләгән кешене куып чыгарды. Ә минем…”
Килдем, утырдым, сөйләдем. Укытучым шактый гына эндәшмичә торды.
–Ишеттеңме Ринатны, ни кадәр сөйләде. Тик аның бер сүзе дә дөрес түгел. Син татар малае, татар мәктәбен бетергәнсең, сүзең аз, тик барысы да дөрес. “Яхшы” билгесе сиңа.
Югары математика фәненнән кореец Ин Юн Сан керде. Ул сугыш елларында Кореядан килеп, МГУны бетергән. Русчаны ныклап өйрәнә алмаган. Тик аңа телне белү бик үк кирәк тә булмагандыр. Аның теле- математика теле. Аның төп эше формулаларны тактага язып исбатлап күрсәтү. Кайберләрен башыннан алып азагына кадәр язу берничә дәфтәр битенә сузыла. Аны каян хәтерләп бетерәсең! Шуның өчен аны укымый, ятламый идек. Тик имтиханнарны тапшырып бардык.
Имтиханга зур сумкага берничә китап, лекция дәфтәрләре салып бара идек. Билетта 8-9 сорау. Билетны аласың, китап, дәфтәрләрне тезгә куеп тотынасың эзләргә сорауга җавапларны. Күп вакыт әле аны тиз генә табып булмый. Берсендә шулай, китапны тезгә куеп эзләргә кыен булгач, өстәлгә салдым да, актарам китапны. Ин абзыебыз:
–Нел-л-зя списывать, ни-и разрешается.
–Ә мин үзем беләм лә…
–Кил, әйдә, сөйлә,– ди бу.
Мин китаптан өтерен, ноктасын да дөрес итеп күчереп язган җавапны укыйм.
Ә ул:
– А-а, ни-и пра-а-вильно. Нинди китаптан әзерләндең?– диеп сорый.
Мин китапның авторын әйтәм:
–Академик фәләнов китабыннан.
Минем абзам әйтмәсенме:
–Ә ул бит бер нәрсә дә белми, ул двоечник.
Ә алар кайчандыр МГУны бергә тәмамлаганнар икән профессор Ин абзый белән академик фәләнов абзый.
–Әзерлән, иртәгә килерсең.
Икенче көнне сумкасыз килдем, кесәгә берничә бит кагәзь тыгып.
Билет алып, беренче өстәлгә Ин абзый алдына ук утырдым, һәм туктамыча язарга тотындым. Теләсә нинди сүз тезмәләре, татарча, русча, формулага ошаган әйберләр язам, татарча башка килгән бер шигырь дә яздым математикада имтихан вакытында. Ике, өч бит тутырдым. Әз генә уйлап торам да дүртенче биткә чыгам.
–Булды, җитте, күрәм, әзерләнгәнсең, сиңа “зачет”.
Мин хәзер дә аңлый алмыйм үземне, кайдан белгәнмен укытучымның миннән бер ни дә сорамаячагын? Каян белгәнмен психологиясен, каян тоемлаганмын? Бу- феномен!
Әзерләнерсең югары математиканы бер тәүлектә, ярты ел буена юнләп өйрәнә алмаганны!
Күп вакыт тормышта белем түгел, ә төрле халәттән дөрес итеп җиңүче булып чыга белү мөһим.
Тагын бер имтиханда җиңеп чыктым. Нинди фән икәнен хәтерләмим – хәзер нинди исемдәге фәннәрне өйрәндегез диеп сорганда да төгәл җавап биреп булмый. Аларның саннары да бик күп иделәр.
Шулай бер укытучының өстәгә билетларны ботамыйча үз тәртибе белән тезеп кую гадәтен белдек. Унлап билетка җавапларны алдан әзерләдем, рәттән тезеп түш кесәгә тыктым эчке яклап. Бармак белән санап, кайсы билетка җавапны ничек алырга өйрәндем. Имтиханга беренче булып керергә әзерләнеп йокларга яттым. Уянып китсәм, имтихан башланган, торып чаптым институтка. Имтиханга соңгы студентлар кереп бара иде. Сораштырырга тотындым, кемнең ничәнче билет алганын. Минем кесәдә бер генә билетка әзер җавап калган. Ә башкаларын әзерләнеп тә тормаган идем. Бик авыр фән, механика белән бәйләнгән. Бер формуласы бар иде, 12 битле дәфтәргә көчкә сыя торганы. Аның хәрефләренең нәрсә аңлатканын әйтә алу да зур геройлык саналды.
Утырам шулай беренче рәттә үк укытучым алдында. Минем чират җитә, алдагы студент сөйләп бетереп килә. Төшереп җибәрдем шалтыратып ручканы өстәл астына. Кереп киттем “эзләргә”. Кесәдән санап таптым җавапны, алдым, тик нумеры икенче эчке якта калган, күренми, белмим шулмы, бүтәнме. Өстәл астыннан үрмәләп чыктым да, укытучы кырыена килеп утырдым. Кәгаземне әйләндереп куйдым. “Ур-р-а”, минем җавап.
Иң соңгы имтихан “Фәнни коммунизм”. Бу фәнне бирә алмаган студетларны диплом эшенә кертмиләр иде. Ике елдан соң килеп, бу фәнне биргәч кенә, дипломга кертәләр иде. Бу – партия таләбе.
Бу имтиханны да уңышлы тапшырып чыктым. Бетте имтиханнар. Өстән иң зур йөкләрнең берсе төште. Башкаларның биргәнен көтеп торам: бергәләп сонгы имтиханны “юарга” иде исәп. Каршыда гына китаплар, ручка, каләмнәр сата торган киоска.
Сатучы:
–Менә өч кенә лоторой билеты калды, ал әле,– ди.
Ничәдер тиенгә алдым берне, сөрттем, ә анда 25 сум приз. 20 секунд эчендә бөтен курс белде, Раилның 25 сум акча отканын. Киттек Победа кинотеатры кырыендагы пиво ларегына, курс белән Фәнни Коммунизмны юарга. 3 сумын эчке кесәгә җыеп куярга җитештем, бик яхшы итеп, чиста итеп юдык соңгы имтиханны.
Практика.
Институтның Мишә елгасы буенда җәйге спорт лагеры бар иде. Тактадан ясалган кечкенә алачыклар һәм ашханәдән тора. Беренче курстан соң геодезия практикасы шул лагерьда үтте. Көн дә иртәнге алтыда Высоцкиның физкультура турындагы җыры багана
башындагы көчәйткечтә акырып куркытып уята иде. Хәзер дә ул җыр ишетелсә сискәнеп китәм. Башкалар лагерьда физкультура ясагандай итәләр, мин Мишә елгасы буйлап 3-5 километрга чыгып йөгерәм. Ашаганнан соң, төшке ашка кадәр, геодезия җиһазлары күтәреп, басуга чыгып китәбез. Төштән соң төрле уеннар, спорт ярышлары, көймәдә йөрү, су коену, концертлар… Җиһазларда эшләргә дә өйрәндек, ял да иттек.
Илдә студент төзү отрядларының киң колач җәйгән заманы. Икенче курста чагында, икенче һәм өченче курс студетларыннан торган отрядлар оештыру башланды. Кыш уртасыннан башланды бу эшләр. Отрядның командиры, мастеры итеп 4-нче курс студентлары билгеләнделәр, балта остасы, бетон салучы, ташчы бригадалары оешты. Хезмәтне саклау техникасына өйрәнү дәресләре үткәрелде. Комиссар, редколлегия сайланды, җыры, речевкасы булдырылды. Отрядның уставын өйрәндек. Без җиң сызганып эшкә әзер булдык.
Җәйге имтиханнарны биреп бетергәч, барлык отрядларны да институттан Татарстанның төрле почмакларына тантаналы шартларда озаттылар. Барыбызда да формалар, эмблемалар ялтырап торалар, студент отряды значегы бирделәр, киоскалардан күңелгә ошаганнарын алып киемнәребезне бизәдек. Музыка, җыр белән юлга кузгалдык.
Түбән Кама районының Шингалчи авылына 60 кешелек отряд килеп төште. 11 кешене аерып алдылар да, Ширәмәт авылына мәктәп төзелешенә алып киттеләр. Чокыры казылган иде, бер ай ярым эчендә идән астын эшләп бетереп, плитәләр белән ябып киттек. Көнгә 10 сагәть эшләдек, атнасына 6 көн.
Чокырын бульдозер белән дөрес казымаганнар, ике өлешендә 3 метр тирәнлектә кырыен кисеп, кул белән бик күп балчык чыгардык. ” Бер студент ике эксковаторны алыштыра”, – бу безнең девиз, эшләргә көч, дәрт бирде.
20 метрда гына клуб. Эштән соң кино карап утырабыз, кемдер кереп кычкыра: “Студетларга чыгарга”. Безне бетон төягән КрАЗ машинасы көтеп тора иде. Кузовын күтәрткән, бетон каткан. Миксерны күреп белгән заман түгел иде шул.
Түбән Камадан Шингалчига бетон алып киләләр, ә аны алырга урыннары әзер булмый. Машинаны Түбән Кама аркылы Ширәмәткә җибәрәләр. Каткан бетонны чабып, машинаны бушатып бетергәндә күптән таң аткан иде. Бер авырыксынган егетне күрмәдем- безгә машинаны саклап калырга кирәк иде. Тагын бушатылмыйча бераз торса, ни белән бетәсе билгесез бу эшнең. Төп эш коралы лом белән көрәк.
Килеп бер ничә көн үтүгә, Ринат белән кайсыдыр бер егетебез мине клуб янында чакырып китерделәр дә:
–Менә сиңа бер кыз,-диеп, яшь кенә, кечкенә гәүдәле марҗа кызын калдырып, үзләре ике кызны култыклап китеп тә бардылар.
Быел гына унынчы сыйныфны бетергән Оля исемле кыз. Эштән соң, вакыт үткәрергә бик ярап куйды: төне буе култыклашып йөрү, авыл бакчасында утыру. Әти-әнисе юк, әбисе белән генә мунча зурлыгындагы йортта яшиләр иде.
Ширәмәт бик зур авыл, күбесе русслар, чегән гаиләләре дә яши иделәр.
Бер ял көнне, пешекче булып эшләүче Настя түтәебез үзләренә утын кисеп бирергә диеп чакырды. Ире юк, 30 яшьләр чамалы кияүдән аерылган кызы, унынчыны быел
бетергән малае, ике кечкенә оныгы белән яшиләр. Малае миннән озынырак, 4 яшьләр чамасы аерма бар минем белән.
Капка төпләренә килеп бастык, ихаталарына кереп булмый. Урам уртасыннан ук бездән биек кычыткан, тигәнәк баскан. Аларга эләгә-эләгә ихатага үттек, анда да шул ук хәл. Кисәсе утынның кайдалыгын сорыйбыз. Бер урынга күрсәтәләр, тик утын күренми.
–Чалгы бармы?
–Әнә шул сарайда булырга тиеш.
Аяк белән юл салып бер җимерек такта хәрәбәләренә кердем, таптым чалгы диеп аталган әйберләрен. Маташа торгач рәткә китереп утын тирәләрен, сукмак кырыйларын чаптым.
Хуҗа малайдан сорыйм:
–Нигә чапмыйсың бу чүпне?
Ә ул:
–Нигә кирәк соң аны чабарга!”.
Без татар егетләре, бездән озын рус малаена тәки аңлата алмадык, нигә ихатаны, урамны чиста тотарга кирәк икәнен.
“Яндекс”картасыннан карыйм, тора без нигез салган мәктәп. Ишек алдындагы күле дә сакланган бүгенгә кадәр. Ә ул күлдә, көн саен иртән Ибрагимов Фәрит белән 10-15 тапкыр йөгереп әйләнгәч, су керә идек, көннең нинди булуына карамастан. Фәрит тә яхшы йөгерешче иде, армиядән соң, анда да йөгергән, күнегүләргә дә бергә йөри идек.
Август аеның урталарында, төзелеп килүче мәктәпне уку башланганчы төзеп бетерү өчен, Трудовой авылына эшкә күчерделәр. Бер баракка урнаштырдылар. Ул пычраклык, шулай ук әйләнә тирә чүпкә баткан; кычыткан, тигәнәк күкрәп үсеп утыра. Бер дә күңел тартмады бу авылда кунып ятарга. Эштән соң Ширәмәткә җәяүләп китәбез, төн кунып, иртәнге ашка кадәр Трудовойга кайтып җитәбез. Асфальт юлдан төшкәч, Кызыл Яр дигән бер урамнан гына торган татар авылы аркылы үтәбез. Трудовой дигән рус авылы белән Кызыл Яр дигән татар авыллары арасы ике километр чамасы. Кызыл Яр урамында яшел чирәм. Көн саен, көтү киткәннән соң, 4-5 авыл карты урам себерәләр иде. Көн дә без шул вакытта үтә идек җәяүләп бу авылны.
Ике километр ара, һәм үзеңне ике илдә кебек хис итәсең бу ике авылда булганда. 45 ел вакыт үтте, бу тасфирлаган вакыттан соң, чистарына алдымы икән рус?
Өченче курстан соң да төзү отрядында эшләдем.
Имтиханнарны тапшырып бетергәч, Карамалыга кайтып киттем дә, отряд килергә бер көн кала, Сарман районы Азалак авылына киттем. Отрядны каршы алырга әзерләргә кирәк иде. Тагын берничә егет килгән иделәр. Мәктәпнең интернатына урнаштык.
КамАЗ заводының ныклап төзелеп яткан чагы. Якын тирә авылларда күпләп терлекчелек комплекслары төзелә. Без сыер фермасы комплексы төзүдә эшләргә тиеш идек.
Кырыйда гына мәктәпнең бик зур алма бакчасы бар.
Отряд 50 кешедән тора иде, 5-6 гына кыз, калганнары егетләр. Бер көнне мәктәп директоры белән колхоз парторгы керделәр, ашаган вакытка туры китереп. Мәктәп директоры, өлкән яшьтәге ир кеше, бик каты чыгыш ясады, безне алдан кисәтеп куйды:
–Кемне дә булса мәктәп бакчасында күрсәм, обкомга кадәр барып җитәм. Чисталык, тәртип тәлап итәм.
Ул әйтте, без үтәдек, чөнки без барыбыз да авыл татар егетләре.
Бу “каты” итеп әйтүнең сәбәбе булган икән. Авылның төзү отрядын кабул итү тәҗрибәсе булган. Алдагы елны Мәскәүдән килгән бер студент төзү отряды- 30 лап кыз, 3-4 кенә егетләре булган. Эшләгән эшләре ашауларын капларга җиткән, шуннан арттыра алмаганнар. Көн дә бәйрәм, көндә туй дигәндәй яшәгәннәр. Авыл егетләренә ничек итеп күпләп аракы эчәргә кирәк икәнен дә өйрәткәннәр баш кала студент кызлары, даими сугыш, 4 бүлмәнең берсендә генә тәрәзә пыялалары исән калган, 3 бүлмә бәдрәфкә әйләнгән.
Бер генә тапкыр гына да авыл егетләре белән безнең егетләр арасында бәрелешләр булмады. Клубка беренче көнне баргач ук, авыл егетләре белән килеп танышып, сөйләшеп алдык. Кайсы кызларның егетләре юк икәнен белешәбез. Егетләр үзләре тәкъдим итәләр, кайсы кызларның “занято”, кайсылары “буш” икәнен.
Яшәгән җирдә даими дискотекалар оештырдык. Бик яхшы баянист егетләребез дә бар. Авыл яшьләре генә түгел, өлкәннәр дә киләләр иделәр, карап торырга булса да.
Мәктәпнең төзелеп бетмәгән гаражы бар, эштән измә китертеп , аны эшләп бетердек. Бетоннан отмостка ясап бирдек. Ашханәдән юынтык суны кул белән ташып түгәләр, шамбо ясап, торба белән тоташтырып куйдык.
Бер ике атна үттеме икән, мәктәп директоры белән парторг тагын керделәр безнең янга, кич белән. Тагын чыгыш ясадылар:
–Егетләр, мәктәпнең алма бакчасы сезнең карамакта, авылның кызлары сезнең карамакта – танышыгыз, алып китегез, өйләнегез, кайтыгыз авылга кунакка.
Отряд иртән алтыда тора. Мин бер сәгатьләп алда торам, чыгып йөгерәм Сарманга таба тау битләреннән. Ашагач фермага. Мин балта остасы булып эшләдем. Эш вакыты көнгә 10 сәгать. Ардыра. Кайтып ашагач, бер ярты сәгатьтән соң волейбол уйнарга, турникта тартылырга чыгабыз. Аннан соң клубка китәбез.
Килгәнгә 50 көннән артык вакыт үтте. Соңгы көнгә эшкә килдек. Иртәгә кайтып китәбез. Иртән килсәк, циркулярька янына бер вагон такта китереп бушатканнар. Авыл кешесе чамалар, 200 баш сыешлы сыер торагында 4 рәт такта идәннең өчесе түшәлмәгән иде. Безнең бурыч, шушы 3 рәтне җәеп бетерергә, аннан соң кайтып китәбез.
Иртәнге җидедә башлаган эшне икенче көнне иртәнге өчтә тәмамладык. Тактаны размер белән кул пычкысы белән кисү, кырыен циркуляркада тигезләү, кул белән 100 метрга ташу, өрлекне һәм тактаны гудрон белән буяу, җәеп кадаклау.
Кояш чыкты , яктырды. Эш бетте. Үзеңнең эш нәтиҗәсен күрү зур шатлык. Стеналар, колонналар, улаклар, түшәм ап-ак итеп акшарланган, ял йорты диярсең. Анда да болай чиста, пөхтә була алмыйдыр. Һәм без тагын үзебезнең эзебезне калдырдык. 40 лап кеше, барыбызның да бияләйләр, эш киемнәре сумалага баткан. Кемдер киемен салды,
һәм ут төртте. Аны күреп барыбыз да киемнәрне утка ыргыттык. Зур учак барлыкка килде, кап кара төтенле ап-ак бина эчендә. Аңга килгәндә соң иде инде. Икенче көнне нинди хәлгә килгәнен күз алдына китерү авыр түгелдер.
Кайтып, бер ничә сәгать йокладык, җиденче яртыга командирыбыз бер чемодан акча белән килеп җиткән иде. 700 сум хезмәт хакы алдык- заманына зур акча иде безнең өчен.
Студентларның китәсен белеп, безне озатырга яше, карты җыелды. Алинур сиптереп баянда уйный: җыр, бию. Безне озату зур сабан туена әйләнде – бер дә көтмәгән идек болай булырын. Авыл халкы зурлап бик җылы итеп озатты. Бер төркем автобуска төялеп Чаллыга китте, бер төркеме йөк машинасы әрҗәсенә төялеп Сарманга юл алдык. Янурыс авылы кибетенә тукталдык. Анда күптәннән кайткан коньяк кына бар иде, күпләп сатып алдык. Бәйрәм кибет ишек төбендә үк башланды, Сарман стациясендә дәвам итте. Алинур баян уйный, ә тамакны яхшы гына итеп коньяк белән майлагач, без барыбыз да бик оста җырчыларга әйләндек. Шуннан таралыштык төрлебез төрле якын тирә шәһәрләргә.
Бик кызганыч: яндекс картасы без төзегән ферма комплексының нигез хәрәбәләрен генә күрсәтә бүген.
4-нче курсны бетергәч, берәр төзелеш оешмасына практикага мастер итеп җибәрәләр иде. Азнакайга кайтырга тиешле студент төзү отрядын эзләп таптым. Алдагы ике елны отряд белән эшләү бик уңай тәэсир калдырган иде. Университетта төзелгән бер отряд Азнакай районына СМУ-29 га Чемодур авылында сыер фермасы төзүгә кайтырга тиеш.