Казахские пословицы и поговорки с переводом
Составитель Павел Александрович Рассохин
ISBN 978-5-4493-9030-1
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
А
Ағайынның алтын сарайынан ананың жыртық лашығы артық
– Дырявый шалаш матери лучше, чем золотой дворец родичей.
Ағаш тамырымен, адам досымен мықты
– Дерево крепко корнями, человек – друзьями.
Ағын судың арамдығы жоқ – В проточной воде грязь не держится.
Адам сөзінен жазады, сиыр мүйізінен жазады
Корова страдает из-за рогов, человек – из-за своих слов.
Адамды еңбек көркейтеді — Труд красит человека.
Адамды тарлық шынықтырады, адамгершілікті барлық ұмыттырады
– Нужда закаляет, богатство о человечности забывает.
Адамның көңілі бір атым насыбайдан қалады
– Бывает, что друзья расходятся из-за щепотки насыбая.
Адасқанға – жұлдыз айдай, карны ашқанға – көже майдай
– Когда заблудишься, звезды луной кажутся; а проголодаешься и лапша маслом кажется.
Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң
– Не велико заблуждение, коль назад нашел дорогу к своим.
Адатықтан ұдкен ат жоқ, наннан ұлкен ас жоқ
– Самое святое имя – человек, самая свята пища – хлеб
Ажал ажарға қарамайды– Смерть на лица не смотрит.
Аз жұмысты қиынсыңсаң, көп жұмысқатап боларсың
– Будешь выбирать легкую работу, трудная достанется.
Аз қайғыны ас басады, көп қайғыны дос басады
– Малая печаль за едой забывается, большая – за беседой с другом.
Аз сөйлесең де саз сөйле – Говори редко, но метко.
Азғын денеге ауру үйір – Истощенному телу все болезни товарищи.
Аздің азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол
– Чем десятком людей руководить, лучше для сотни людей кашу варить.
Ай бетінде де дақ бар — И на луне есть пятна.
Ай көрмесең туысың жат, жыл көрмесең жолдасың жат
– Если месяц с родственниками не видишься, становятся чужими,
если год с друзьями не видишься, становятся чужими
Айлалы батыр алдырмас – Ловкого батыра силой не возьмешь.
Айна айна емес, халық айна – Зеркало правды – народ.
Айран ұйытса, іріткен, тері илесе, шіріткен
– Взялся простоквашу ставить – молоко прокисло, взялся кожу дубить – шкуру сгноил.
Айтуға оңай, істеуге қиын – Легко сказать, да трудно сделать.
Айырылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа
– Другу неразлучному не говори слов разлучающих.
Ақша ашпайтын құлып жоқ
– Нет такого замка, который бы против денег устоял.
Ақша кетуге тырысады, есеп ұстауға тырысады
– Деньги стараются уплыть, а счет старается их удержать.
Ақша тиыннан құралады – Копейка рубль бережет.
Ақшада көз жоқ — У денег нет глаз.
Ақыл тозбайтын тон, білім таусылмайтын көл
– Ум – шуба, которая не изнашивается, знания —неисчерпаемое озеро.
Ақылдан асар амал жоқ, батылдар алмас қамал жоқ
– Нет хитрости, которой ум бы не разгадал; нет крепости, которой смелый бы не взял.
Ақылды арын қорғайды, сараң малын қорғайды
– Умный честь свою оберегает, скупой скот свой оберегает.
Ақылды көргенін айтады, ақмақ ішкенін айтады
– Мудрец рассказывает, что повидать успел, глупец рассказывает, что и когда он ел.
Ақымақ күлкіге тоймайды, жалқау ұйқыға тоймайды
– Дурень смеется постоянно, а лодырь спит непрестанно.
Ақынның тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік
– Слово акына острее клинка и нежнее волоска.
Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым
– Была бы голова цела, а волосы сами отрастут.
Алаған қолым береген – Рука, умеющая брать, умеет и сама давать.
Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп – Берущему шести мало, дающему и пяти много.
Алла бермегенді молда да бермейді – Чего аллах не дал, того и мулла не даст.
Аллаға жағайын десең – қазаның болсын, қазыға жағайын десең – қазаның болсын
– Хочешь понравиться аллаху – час молитвы не пропускай, хочешь понравиться казию – котел с огня не снимай.
Алмақтың да салмағы бар – Любишь брать, умей и сам давать
Алпыс қарсақ ат болмас — И шестьдесят корсаков коня не заменят.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. төртеу түгел болса, төбедегі келеді
– Если шестеро врозь, лежащее во рту теряют;
если четверо за одно, улетевшее в небо достают.
Алтын алма, білім ал – Не гонись за золотом, гонись за знаниями.
Алтын көрсе періште жолдан таяды – Увидев золото, и ангел свернул с дороги.
Алтын тапсаң, санап ал — Если и золото нашел, пересчитай.
Алтын тыққан адам аштан өлер — Дрожащий над золотом с голода умирает.
Алтынды ала білген бөле де біледі – Кто золото добыть сумел, сумеет и поделить.
Алтынды тот баспайды — Золото не ржавеет.
Алып анадан туады, ат биеден туады
– Скакун родится от кобылицы, батыр – от женщины.
Алыс жол атты сынайды, ауыр жол ерді сынайды
– Дальняя дорога – испытание коню, тяжкий путь – испытание джигиту.
Алыссаң атаң да болса жық — Если схватился, и отца родного вали с ног.
Алыстан арбалағанша жақыннан дорбала
– Чем из далека возить арбой, лучше сблизи натаскать торбой.
Анасын көріп қызын ал – Возьми замуж дочь, прежде узнав, кто ее мать.
Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызыңнан құтыла алмайсың
– Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь, с долгом перед ней не рассчитаешься.
Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі — Болтающий не думая, умирает не болея.
Аңқау елге – арамза молда – Для темных людей и плут – мулла.
Арық атқа қамшы – ауыр – Тощему коню и плеть – ноша.
Арық атқа қамшы жау, жыртық үйге тамшы жау
– Худому коню плетка – враг, худой юрте – дождь.
Арымақ, семірмек көңілден– Худеть или полнеть, зависит от настроения..
Арыстанды арыстандай жігіт алар – Льва одолеет джигит с львиным сердцем.
Аспаннан киіз жауғанда, сорлыға ұлтарақ та тимепті
– Когда с неба тюками валили кошма, бедняку не хватило кусочка на стельку.
Астың дәмін тұз келтірер, ауылдың сәнін қыз келтірер
– Вкус пищи – соль, краса аула – девушки.
Асу бермес асқар жоқ – Нет вершины недоступной.
Асы жоқ үйді ит те сүймейді — Голодный дом и собака обходит стороной.
Ат айналып қазығын табар, ер айналып елін табар
– Сколько б конь не кружил, к коновязи своей вернется;
сколько б джигит не бродил, на Родину вернется.
Ат басына күн туса, ауыздығымен су ішер; Ер басына күн туса, етігімен су кешер
– Конь при нужде в удилах воду пьет, джигит при нужде в сапогах реку перейдет.
Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай, ер өнері білінбес, қоян-қолтық алыспай
Резвость коня скачки покажут, силу джигита борьба докажет.
Ат сүрінбей жер танымас, ер сүрінбей ел танымас
– Конь не споткнувшись, дорогу не изучит; джигит, не споткнувшись, мир не узнает.
Ата – асқар тау, Ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ
– Отец – неприступная гора, мать – родник у подножия горы, дитя – тростник, растущий на берегу реки
Ата – балаға сыншы – Отец главный критик своего ребенка.
Ата өнері – балаға мұра — Искусство отца – сыну наследие.
Атаның жүгі – атанның жүгі – Ноша отца тяжела, как вьюк верблюда.
Атаңның баласы болма, адамның баласы бол – Не будь сыном отца, будь сыном народа.
Атаның жүгі – атанның жүгі – Ноша отца тяжела, как вьюк верблюда.
Атадан ұл қалса – өзі қалғаны, қыз қалса – ізі қалғаны
– Если после отца остался сын – значит, остался он сам,
если осталась дочь, значит остался след.
Аталастан ауылдас жақын – Хороший сосед родней далеких родственников.
Атқыштан ажал қашады — От меткого стрелка смерть бежит.
Аттан тай озады, атадан бала озады
– Придет время жеребенок обгонит коня, а сын – отца.
Аттыға жаяу жолдас болмас — Конный пешему не товарищ.
Атын алдырған ерін жоқтамайды, басын алдырған сақалын жоқтамайды
– Лишившись коня, по седлу не плачут; лишившись головы, по бороде не плачут.
Аттың жемін жеп, тайдың ойынын ойнау — Ест, как конь, резвится, как жеребенок.
Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық
– Чем быть джигитом, никому неизвестным, лучше быть бугорком, именем отмеченным.
Атың арақ болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ
– Конь худой – проскачи раз, да во весь опор; дров мало – разожги раз, да пожарче.
Атыңнан айрылсаң да, ер-тоқымыңнан айрылма;
Қатыныңнан айрылсаң да, қазан-ошағыңнан айрылма;
Қазан-ошағыңнан айырылсаң да, халқыңнан айрылма
– Лишившись коня, седло не бросай; лишившись жены, очаг свой не покидай;
лишившись очага, народ свой не покидай.
Ауыз – дарбаза, сөз – самал, құдай ұрғанға не амал
Рот – ворота, слово – ветер, когда бог карает, закрыть ворота забывают.
Ауызбен орақ орғанның белі ауырмайды – Языком хлеб молотить – спина не за болит.
Ауызы күйген үрлеп ішер – Кто уже обжигался, тот сперва подует, потом пьет.
Ауызы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін
– Хоть и рожа кривая, пусть сын бая говорит.
Ауызымен астау шапқан, қолымен жаңқа жара алмас
– Языком корыто выдалбливает, а руками щепку не расколет.
Ауызына келгенді сөйлеу – ақымақтың ісі, алдына келгеннін жеу – айуанның ісі
– Зверь жрет, что на глаза попадет, дурак плетет, что на ум взбредет.
Ауру атанды да шөктірер – Болезнь пришла – беда в дом вошла.
Ауру желмен келіп, термен шығады
– Болезнь входит вместе со сквозняком, выходит вместе с потом.
Ауру кірді – әлек кірді – Болезнь и верблюда с ног валит.
Ауру кісі күлкі сүймес, ауыр жүкті жылқы сүймес
– Больной не выносит смеха, конь – тяжелую ношу.
Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ
– Не бывает приятной болезни, не бывает и вкусного лекарства.
Ауруын жасырған бөледі — Кто болезнь свою скрывает, тот со смертью играет.
Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
– Чем лекарство от болезни искать, лучше думай, как не заболеть.
Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша – Дружба аульных собак – до первой косточки.
Ауыл итінің қүйрығы қайқы – В своем ауле и собака хвост трубой держит.
Ауылдың иті ала болса да, бөрі келгенде бірігеді
– Завидев волка, аульные собаки забывают свою вражду.
Аш ақылмен тоқ болмайды — Голодный сочувствием сыт не будет.
Аш атасын тыңдамас —
Голодный и отца не слушаешь (От А.– Для голода нет голоса разума.)
Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды
– Голодному мальчику с сытым некогда играть, сытый не думает, что и он будет голодать.
Ашаршылықта бай баласы бірінші өледі – В голод байский сын раньше всех умирает.
Ашаршылықты көп көрген өзі тоймай «мә» демес
Кто голод пережил, не скажет «на», пока сам не насытится.
Аштың ақылы тамағында, жаяудың ақылы табанында
– Голодный думает о еде, пеший – о боли в ноге.
Ә
Әзілде кек жоқ, өсекте шек жоқ — Шутка на месте остается, сплетня дальше несется.
Әзілің жарасса, атаңмен ойна – Если шутка уместна, и с отцом шути.
Әке көрген оқ жонар – Сын воспитанный отцом, сам смастерит стрелу.
Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер – сын берет пример с отца, дочь – с матери
Әкесі құрдастың, баласы құрдас – У настоящих друзей и дети дружны.
Әкесіз жетім – жартылай жетім, шешесіз жетім – бүтін жетім
– Сирота без отца – полусирота, сирота без матери круглая сирота.
Әліппенің аржағы – білім бағы
– С последней страницей букваря открываются двери в сад знаний.
Әңгіме жол қысқартады – Приятная беседа дорогу сокращает
Әр елдін салты басқа, иттері қарақасқа
– У каждого народа свои (разные) традиции и даже собаки разные.
Әр нәрсеге асық болғанша, бір нәрсеге машық бол
– Чем во многих делах быть учеником, лучше в одном деле быть мастером.
Әркімнің өз жері – жұмақ – Каждому родная земля – рай.
Б
Бағайын десе малы жоқ, ауырайын десе ауруы жоқ
– Хотел бы пасти, да скота нет, хотел бы постонать, да болезни нет.
Базар ақшалыға базар, ақшасызға назар
Базар с деньгами – базар, а без денег какой он базар.
Базар бай, алушы кедей – Базар богат, да покупатель беден.
Базарда мың кісі бар, әркім танығанына сәлем береді
– На базаре тысячи людей, а здороваются только со знакомыми.
Базары жақын байымас – С базара жить – деньги не нажить.
Бай атқа мінсе құтты болсын дейді, кедей атка мінсе қайдан алдың дейді
– Бай на коня сядет – доброго пути желают, бедняк на коня сядет – где взял спрашивают.
Бай аузында семіз сөз — Вся щедрость богача только на языке.
Бай бауырын танымас, сауда досқа қарамас
– Богатый брат бедного не признает, купец дружбы не признает.
Байға жағынамын деп жарлының тоқтылы қойы шығыпты
– Бедняк хотел понравиться баю и остался остался без овцы с ягненком.
Байдан пайда артылмас, қудан пайла артылмас
– У бая выгоду не урвешь, хитреца хитростью не проведешь.
Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық
– Лучше умный молчун, чем речистый болтун.
Байлық – байлық емес, бірлік – байлық
— Истинное богатство не в достатке, а в единстве.
Бақа көлінде патша, балық суында патша, жігіт елінде патша
– Лягушка – на болоте царь, рыба – в воде, джигит – на Родине.
Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар
– Дом с детьми- базар, дом без детей- могила.
Балық аулай алмаған, суды лайлар – Горе-рыбак только воду мутит.
Балық жаны суда – Рыбе без воды жизни нет.
Балық жоқта бақа да балық — Когда рыбы нет, и лягушка – рыба
Балықшының аты шөлден өледі
– У рыбака конь от жажды сдохнет (От А.– сапожник без сапог)
Барлық жарастырады, жоқтық талстырады
– Достаток недостатки сглаживает, нужда еще больше оголяет.
Бас аманда мал тәтті, бас ауырса жан тәтті
Пока здоров – добро дорого, заболеешь – жизнь дорога.
Бас ауырса жан қорқады – Голова начинает болеть – душа покой теряет.
Бас жарылса, бөрік ішінде, қол сынса, жең ішінде
– Не бойся, что голову проломят – под шапкой она,
не трусь что руку сломают – в рукаве она.
Басы аманның малы түгел – Была бы голова цела, а добро наживется.
Басқа пәле тілден – Язык мой – враг мой.
Басқа түссе – баспақшыл — Нужда заставит – про неумение забудешь.
Батыл болсаң батыр да боласың – Смелость – к героизму дорога.
Батыр бір оқтық, бай бір жұттық – Батыр до первой пули, бай – до первого джута.
Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы
Дождь пойдет – земле счастье, батыр родится – народу счастье.
Батырға да жан керек, пақырға да жан керек
– И батыру жизнь нужна, и бедняку жизнь дорога.
Батырға оқ дарымайды, батылға жау жоламайды
– Батыра пуля не берет, храброго враг сторонится.
Батырға таяқ та – жарақ – Батыру и палка оружие.
Батырдың атын жау шығарады, шешеннің атын дау шығарады
– Имя оратора спор выявляет, имя батыра враг называет.
Батырдың басы екеу болмайды – У батыра – не две головы.
Батырлық айқаста танылар — Поле боя называет имя героя.
Бейнет қыл да зейнет қыл – Потрудись, а потом и требуй.
Берген жомарт емес, алмаған жомарт – Не тот щедр, кто дает, а тот кто не берет.
Берекені көктен тілеме, бірлігі мол көптен тіле
– Не ищи благодати на небе, ищи ее в единстве народа.
Бермегенді беріп ұялт – Чтобы пристыдить скупого, сам его одари.
Берместің асы піспес, қазаны оттан түспес
– У скопого обед не сварится, пока гость не уйдет.
Берместің сылтауы көп — У скупого много оправданий для отказа.
Бестің басы болғанша, алтыныңаяғы бол
– Чем быть главой пяти человек, лучше быть слугой шести человек.
Бие көп болса, құлын көп — Когда кобылиц много, и жеребят много.
Болат біз қап түбінде қалмас – Стальное шило в мешке не утаишь.
Болат бүгілмес, шорт сынар — Сталь ломается, но не гнётся.
Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады
– Сталь закаляется в огне, батыр – на войне.
Бұқаның арамзасы бұзау арасында жүреді – Ленивый бык вместе с телятами пасется.
Білегіңе сенбе, біліміңе сен – Расчитывай не на свою силу, а на свои знания.
Білек бірді, білім мыңды жығады — Сильный победит одного, ученый тысячу.
Білім арзан, білу қымбат — Ученье ничего не стоит, да выучиться трудно.
Білімге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп
– Для ученного мир светел, для неуча мир тёмен.
Білімді бесіктен тесікке дейін ізден
– Знаний набирайся с пеленок и накапливай до дней последних.
Білімі жоқ ұл – жұпары жоқ гүл — Человек без знаний, что цветок без запаха.
Білімнің басы – бейнет, соңы – зейнет
– В учении трудно, да плоды учения сладки.
Бір күндік жолға шықсаң, үш күндік жол азық ал
– Отправляясь путь на день, бери запасы на три дня.
Бірге тумақ болса да, бірге өлмек жоқ
– Родиться вместе – не значит, что и умирать вместе.
Біреу бетінен жазады, біреу ниетінен жазады
– Один страдает из-за внешности, другой из-за жадности.
Біреу жаныңа жолдас, біреу малыңа жолдас
– Один друг- душевный, другой друг- корыстный.
Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді
– Один прыгает от сытости, другой – от стужи.
Біреуге мал қайғы, біреуге жан қайғы
– Один трясется за жизнь свою, другой – добро свое.