Яхьядынъ яшав бактысы. Жизненная судьба Яхьи

Хабар

– Аьел сырлары —

«Аьлиге дейим сосы аьел, сосы тукым, онынъ оьркени Эркин-Юрт авылына кайдан келгенин коьп авылшылар билмейдилер. Кайдай болса да сосы аьелдинъ бир сыры бар!» – деген эди авыл яшавшыларынынъ бириси. Олардынъ айтувына коьре, сосы аьелдинъ ызы бизим Орак авылында озган оьмирдинъ кыркыншы йылларыннан басланады. Авыл яшавшысы, ясы уьйкенлердинъ бириси, Асан Абишевтинъ айтувына коьре, сосы авылга кыркыншы йыллардынъ ишинде, биревге де белгисиз болмаган бир аьлемет аьел коьшип келеди. Узын бойлы, шарклы, кара-боран шашлы, каслары ампатадай кыйылган, турган турмысы эм сыпаты каты суслы аьдем, ян досы ман келип, авылдынъ Кобан сувы бойы ман тизилген орамлардынъ бирисинде орынласкан бир ямпик манъгазыга (аьвелги Василий Алексеевич Соколовтынъ азбарында) келип кирген эдилер. Айтаягым, В. Соколов сол юртты сосы аьелден сонъ алып кирген. Бу аьдем яс аьдем тувыл эди. Орта ясындагы аьдемнинъ ян досы баска миллет экенин конъысылар онынъ соьйлеген соьзиннен анълаганлар. Эр киси мен де, конъысылар ман да, сосы кыскаяклы орыс тилинде соьйлейтаган эди. Ама эр киси бир аьлемет болып соьз арасында «э-э», – деп, тап бир шеркеш, яде шешендей болып соьйлейтаган эди.

Коьп аьдемлерге эр киси де, онынъ ян досы да ашык сырын шешип айтпайтаган эдилер. Ама эр киси ногайлар ман ногайша да соьйлейтаган эди. Бир хыйлы заманга дейим, авылшылардынъ сынавларына коьре, бир инсан да олардынъ аьелинде бала бар деп билмегенлер. Не уьйде де, яде азбарда да, бала сеси шыкпайтаган эди. Аьелдинъ уьйкени авылга темир йол тартылган йылларда бир кайта келип кеткен эди. Авылшылар оны коьре калганлар.

Ама айкаспага амаллары болмаганлар. Сосы аьдемнинъ аты Рамазан болган. Ол авылдагы темир йолдынъ станциясында ислейтаган эди. Ким биледи, йогардан темир йолшылар йиберген болмага да болады оны Орак авылына. Бир инсан да сол затты билмейдилер. Неге десенъ, Рамазан авылшыларга оьз яшавы акында хабарламаган. Тек конъыслары сынап билгенлер. Авылда сосы эр кисидинъ Кеусар деп карындасы бар эди, ол авылдынъ тоьменлигинде, Кобан бойындагы орамлардынъ бирисинде, яшайтаган эди. Окын-секинде Рамазан карындасынынъ эсигин ашып келетаган эди. «Конъыслардынъ айтувына коьре, ол бир намыслы, сабыр, аьдетли эм ногайларда болмаган бир аьлемет кылыгы бар аьдем эди», – деп эскерген мага коьп йыл артта Шамшура-абай. Онынъ айтувына коьре, Рамазан карындасына сонда ок бир де эсигин ашып келмейтаган эди. Ол аьр заман оьз карындасына бараяктан алдын, ногай айткандай, атлы йиберетаган болган.

Суьйтип ога бир-эки юмадан келеегин билдиретаган эди. Келсе де, карындасынынъ яшавын, аьлин сорап, бир хыйлы заман онынъ касыннан таймай олтыратаган эди. Бир аьдем де олардынъ не зат акында соьйлейтаганын билмейтаган эди. Неге десенъ, олар шеркеш тилинде сырласатаган эдилер. Сосы Кеусардынъ уьш аьвлетлери бар эди. Бир-бирине аркав-яркав болып, олар кайдай да бир бавырмалы эдилер бала заманда. Аналарынынъ бергенине канагат этип, разы болатаган эдилер. Сеслери де шыкпайтаган балалар болганлар. Кыскаяклыдынъ оьзине карасанъ, кайдай да бир залым, порт болып соьйлейтаган кылыгы бар эди.

Конъыслардынъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы яшавында бек кыйналган. Ашлыктынъ да, сувыктынъ да, кавгалардынъ да азабын шеккен аьдем эди ол. Ильяс Джумалиевтинъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы бала шагында бир бай мырзалардынъ кызлары болган. Аьелде онынъ атасы оьлгенде, оны асырамага сол мырзадынъ баласы болмаган иниси алган. Ильястынъ айтувына коьре, Кеусарды атка олтыртып, колларын, мойнын алтын, куьмис билезиклерге толтырып, сав мырзадынъ байлыгы ман, куллары ман, таьвкелери мен, авлада болган маллары ман да оьз буйрыгы ман карамага сенген эди. Кеусардынъ айткан-айтканы толтырылып турган. Онынъ аьр бир тилегин ерге туьсирмей нагашакасы битирип турган. Суьйтип суьйген ол сосы кызалакты.

Карамурзайда яшаган йылларында олардынъ аталары Батал-аьпенди бек айтувлы аьдем болган деп, айтадылар карамурзайшылар. «Баьленше туьрли калалардан, авыллардан кайдан тек келмейтаган эди аьдемлер сосы аьпендиге. Ол авырган аьдемлерди оьзинше Куран окып эмлеп те билетаган эди», – деп мага хабарлаган эди Ильяс-акай. Сонъ, мен Карамурзай авылына ювыкларыма, Магомет Кастаовтынъ улы Хамзат-заваллы (яткан ери еннетли болсын) уьйленген заманда тойга барганымда, Магомет етип мени бир авылдынъ кырына аькелди де: «Мине, караш, сосы кайын терекке, бу юз йыллык терек. Оьзи десенъ, кайдай юван! Сосы терекке сизинъ уьйкен атанъыз Батал-аьпенди каты авырыган, дув берли болган аьдемлерди аькелип байлайтаган эди. Бир турган турмысы ман касына келип, колындагы коьннен ийирилген сыбырткысы ман ышкынтып кететаган эди. Баьри ювыкларына, кардаш-кавымларына касына барманъыз деп айтатаган эди. Сол дувлаган аьдемлер ызында койдан да ювас болып уьйлерине кайтатаган эдилер. Баьленше йылдан сол аьдемлердинъ аьеллери кайтарадан Карамурзай авылын йоклап, аьпендиге келип разылыкларын билдирип кететаган эдилер», – деди мага Магомет-акай.

Тамакаев Баталдынъ улы Рамазан (… – 1947 йыл)

– Рамазаннынъ наьсиби —

Сол аьпендидинъ улы Рамазан яс куьнинде кайдай бир коьрнекли яс аьдем болган. Атасы ман ол Адыгеяда орынласкан авылларга ювыкларын йоклаган заманында сосы авылда ол бир айлак сылув, узын билектей уьйирилген алтын шашлы кызды коьрип яратады. Сонъ, оны атасы ман айттырып авыл аьдети мен алады. Рамазаннынъ юреги уьйкен суьювге толады. Сол яс аьдемлер яшавында кайдай бир уьмитлер де этедилер. Боьтен де, эки суьйген аьдем наьсипли яшавга аьзирленип аьел туьзген эдилер. Аьел болып бир йыл яшап турганда, Рамазаннынъ ян досы Абидат оьзининъ сырын Рамазанга ашады. Ол тезден аьелде бала дуныяга энип, Рамазан ата болаягын анълатады.

Суьйткенде, Рамазаннынъ койыны тагы да бир куванышлы хабарга толады. Коьп кетпей, Абидатка толгак тийип баслайды. Аьдетинше, Рамазан сол йылларда уста кыскаяклыларды ян досынынъ касына шакырады. Заман танъга еткенде, дуныяга эр бала тувады. Рамазан энди менде тукымды юргистеек аьдемим бар деп куванады. Ама ян досы, каты кыйналып, кан тасып тапкан эди ол ул аьвлетти. Барган сайын ийгиленеектинъ орынына, яс сылув кыскаяклыдынъ аьли улгая берди. Алыстан келген врачлар да оны аяк уьстине салалмадылар. Рамазан бир куьнлердинъ бирисинде ян досынынъ касына киргенде, сейири калып, сув-териге туьсип шыгады. Ол сол саьат ок анълайды Абидаттынъ каралай янганын. Басы сасып, терек астына олтырып кайгырады, кайдай бир эм таппага керегин ойлайды. Ама Абидат аксамга да етпей ян береди. Суьйтип, Рамазаннынъ аякларынынъ астындагы ер ойылып кетеди. Басы сасып, Рамазан кыркыннан шыкпаган яс аьвлети мен ялгыз калады. Рамазаннынъ атасы янъы тувган саьбийге Яхья деген Пайхамбардынъ атын атайды.

Куьнлер карап турмайдылар, бирин-бири авыстырып барадылар. Суьйтип йыллар озадылар. Яхья эки яде уьш ясына толганда, шеркеш авыллардан анасынынъ кардашы Мусса Бабиев сосы балады коьрмеге келеди. Келсе хайыр деп, сол арада Рамазаннынъ ойына да келмейди бир терис затлар болар экен деп. Эркек алданган заманда баладынъ анасынынъ кардашы калай болса да эр балады бавырына басып, атка минип алып кашады.

Рамазан коьпке дейим оьз аьвлетине заьр болып баьленше йыл яшайды. Сол йылларда Рамазаннынъ эсине келмейтаган заты йок эди. Ол яс куьнлеринде Тохтамыс авылыннан уьйленгенин де эсине туьсирди. Эндиги де яс куьнлеринде Рамазан Салаватов Салаваттынъ кызын Хабибады да акашып аьел туьзген эди. Сол яслыкта туьзилген аьелде де кыз бала тувган экен. Онынъ аты Муслимхан эди. Рамазаннынъ кешелерде басына кайдай тек ойлар келмейтаган эди. Оьзинше биринши ян досынынъ алдында куьнам мени урады экен деп те, баьленше кайта ойланып алды.

Рамазаннынъ кызы Муслимхан (Люба) Тамакаева

– Муслимханнынъ излестируьви —

Бала он сегиз ясына толмага аз калганда, атасын коьрмеге таяктай бойлы болган Муслимхан (Люба) кызы келеди. Кыз Рамазаннынъ баьри айтканын тынълап, баладынъ йойылганын да билип кетеди. Муслимхан да оьзине мырат салады, сол бебесин кайдан болса да излестирип таппага. Ер казып болса да таппага уьмит этеди.

Суьйтип, юрагатлы Муслимхан бармаган ери калмайды. Ол баьри шеркеш авылларды тергеп-тешкерип шыгады. Йилиншиктинъ бойында орынласкан Бесленей деп аталган авылга келгенде, ол анъсыздан бир хабар эситеди. Сосы авылда бир шеркеш аьелде бала яшайтаган эди, ама онынъ сеси де шыкпайды, авылшылар сейирсинип оьзлерининъ авылдасы Мамонтовлардынъ аьеллерине келип сорайдылар. Кайда йок болган ды кол-аяктай бала? Аьелдинъ иеси Роза Мамонтова бала тоьске ойнамага шыккан эди деп анълаткан келгенлерге. Авыл балалары коьргенлер. «Тоьстинъ йогарыннан, тап кара карга ушып келгендей, кара ат пан атлы келип балады атка коьтерип алып кашканын коьргенлер», – деп айтканлар сосы Бесленей авылда яшайтаган авылшылар Муслимханга.

Яс кызалактынъ юреги тынышлык бир де таппайды. Барган еринде, коьрген аьдемлерден сорастырып, оьз излевлерин яс кыз бир де токтатпайды. Муслимхан аданасын излеп Адыгеядагы шеркеш авылларга дейим де барады. Коьплеген аьдемлер мен де айкасып, коьп кылыплыкларды да кулланып карайды. Оьзин баска аьдем деп те айтып, илми куллыкшысы болып та, аьеллердинъ тарихлерин тергей мен деп те айткан куьнлери болган. Ама излевлер бир де оьз пайдасын бермегенлер. Оьсип келеяткан яс тап бир ийне пишеннинъ ишинде йойылган ийнедей йойылды да кетти. Муслимхан кешеси-куьндиз бебеси акында ойланып турды.

Бир кешелердинъ биринде Муслимханнынъ эсине бир аьлемет ой келеди. Сол ой онынъ уйкысын бузады. Сол кеше ол танъды бир авыр аткарып шыгады. Танъ атып-атпай Муслимхан Карамурзай авылына келип, аты бар болган сув тасувшы кисиге келеди. Сол атлы эсли картка ол тилейди: – «Мен сени разы этермен. Сен тек мени мажадагы йолларга бир аькетип аькел», – дейди. Сол йоллар косылыскан ерлеринде, кайзаман барсанъ да, аьдемлер болатаган деп барады яс кызалак. Сонда келгени мен ок сол ердеги аьдемлерден хабар сорастырады. Коьргенме экен олар бала ман атлыды деп. Келгени бос болмайды. Коймай-уьзбей излеген аьдем таппай болмас дегенге усап, бир сатувшы карт арбадынъ арысын ярастырып турган еринде Муслимханга хабар айтады. – Олар булайда токталып, авыз аштылар! Сонъ, турып ок тоьменге карап йол алдылар! – дейди сатувшы карт. Муслимхан сол саьат анълайды атлы бала ман баска бир уьйкен йолга шыкканын, йолын оьзге ерлерге карап алганын.

Ол яде Кара денъиздинъ бойына, яде Каспий бетке кеткен деп ойланады Муслимхан. Муслимхан алгасавлы юриси мен атасына, Карамурзайга, келеди. Хабарын айтып, йол шыкпага аьзирленеди.

– «Сак бол, кызым! Йолынъ узак. Бар акылынъды, сулыплыгынъды салып, сол бебенъди таппага мырат эткеннен сонъ, йолынъ ашылсын!» – деп кызынынъ артпагына йол азыгын салып Рамазан оны озгарады. Йол шыгаяктан алдын акыллы кыз-бала атасына бир маслагатлар береди.

Онынъ маьнеси булай болыпты: эгер эр бала табыла калса, Рамазан сол улын алып, тап дуныядынъ шетине дейим етип ясырынмага керек. Неге десенъ, онынъ анасынынъ кардашы Мусса койып калмаяк. Оннан сонъ бир алып кашсалар таптыраяк тувыллар деген ойды атасына айтып озады Муслимхан. Сол ерде бир абыт алдыга этип, бир абыт артка этип Муслимхан атасынынъ коьзине карап: «Дада, улынъды суьйетаган болсанъ, мен оны тапканша сен оьзинъе бир косак тап. Балага ана йылувы керек», – дейди атасына кызалак. Суьйтип, Муслимхан уьйкен йолга шыгады. Ол басында кайсы яка карап бараягын да оьзи де билмейди, бас деп Азербайджаннынъ бас каласына барайыма яде, Каспий бойындагы авыллардан излестирейиме экен деп ойланады.

Йол бойы Муслимхан ойга коьмилип барады. Кыз аьр бир йол косылыскан, айырылыскан ерлерде эринмей сорастырып барады йолавшылардан. Олардынъ айтувларына коьре, Муслимханга Баку каласына дейим бармага керек болады. Бир юмадан баьленше атларды авыстырып, ол Баку каласына етеди. Мунда да акыллы кызалакка, кайдай да бир ойларга келеди. Эгер атлы бала ман сосы ерге дейим еткен болса, ол кайда барар экен деп. Эм ол ойынынъ бавын табады. Калада аьдем ат пан коьп юрип болмас. Соннан себеп атлыга тек каладан шыгып, кайсы авылларга болса да бармага керек болаяк. Сол ой ман Муслимхан баьленше йолларды аьдемлерден сорап тергейди.

– Евлахка йол —

Сонъында ол Евлах деген калага йол алады. Евлах каласынынъ бойында орынласкан авыллардан излестируьвлерин бардыраягын ойланады Муслимхан. Кыз коьп заман айланады экен бу районнынъ ишинде бебесининъ акында бир хабар да билмей. Ама ол мундагы кызлар ман да танысады, коьп туьрли амалламаларда да болады. Кайтип болса да баьленше туьрли уьйлерди авыстырады. Бала акында бир сес ама эситилмей болмас деп оьз уьмитин уьзбейди кызалак. Бир куьнлердинъ бирисинде, Муслимхан кызлар ман бир той карамага бараяк болып соьйлеседи. Не болса да, бу ерде заман еткенде, онынъ янъы таныскан азербайджан кыймасы келмей калады. Не болды экен деп ол онынъ капы авызына барганда, кызалак мени уьйде ялгыз бала ман калдырганлар деп билдиреди. Уьйге кирип караса, бала бу таза юзли кыздынъ аьелиндегилерге усамайды. Муслимханнынъ юреги шекленеди. Бала ман азербайджан тилинде соьйлепте карайды. Бала сол кадер заманнынъ ишинде тап-таза соьйлепте уьйренген экен.

Ама Муслимхан азербайджан кыймасы Шахлага калай болса да тойга барайык деп тилейди. Бала еткен бала, не зат болаяк оны ман дейди. Йолда Муслимхан кыймасыннан хабар эситеди. Сол балады атасынынъ алыстан келген йолдасы карамага аькелгени акында. Соны эситкен Муслимханнынъ коьзлери йол коьрмей, кулаклары соьз эситпей баслайдылар. Тек баладынъ акында ойланады. Йол бойы кайтип сосы кыймасыннан айырылаягы акында ойланады. Кыз калай болса да, кыймасын тойга озгарып, оны алдап-сылдап оьзи арт кайтып баягы уьйге келеди. Азбарга келип баладынъ боьлмесине ювырып киреди де:

– «Сен меннен коркпа. Меним сеннен сораягым бар», – дейди ол балага. Ол да сора деп коьзлерин батлатып карайды Муслимханга. Мен сеннен оьз тилимде сорайым дейди де баладан шеркешше сорайды: «Меним атым, Муслимхан. Сен меним айтканымды анъладынъ ма?», – дейди.

– «Анъладым. Мен Яхья ман», – дейди бала. Муслимханнынъ коллары калтырап, коьзяслары бетиннен агып, мен сенинъ аьптенъмен дейди. Сол саьат ок ол балады илгиштен бир куьпайкеди алып орайды да, азбардан алып кашады. Кешелер мен Муслимхан сол авылдан шыгып, Евлах каласына келеди. Мунда ол белиндеги бокшасын актарып карайды да, йолга шавып шыгады. Бир арбады да коьрмейди.

Заман карап турмайтаганын анълап, Муслимхан каладынъ шетиндеги туькенге келип токтаган линейкеди (эки тегершикли енъил арба) коьреди. Кыз ясыртын сонынъ касына келип, атлардынъ ювенлерин байланган баганадан шешип, балады арбага олтыртып, колына шыбырткыды алып, атларды шаптырып йол алады. Кара туьнлердинъ ишинде атларды тап бир коькте ушкан кусларды кувгандай этип узак йолга туьседи Муслимхан басына бир коркыныш ойлар да келмей. Бала десенъ де, окын-секин арада бир: «Сен мени урлап каштынъма?» – деп сорап турады кыздан.

Муслимхан танъ атканда балага сени уьйде атанъ карайды деп анълатады. Мен сенинъ уьйкен аьптенъмен дейди. Суьйтип, Муслимхан оьз бебесин Азербайджан ериннен алып кашады. Карамурзай авылындагы атасына оны тез болып еткереди. Рамазан десенъ, Муслимхан келгенше, оьзине бир косак кыскаяклыды тавып аьел туьзеди. Ол орыс кыскаяклы, Мария Ильинична, Балахон авылыннан эди. Балады Рамазан бавырына кысып Эркин-Юрт авылына келеек болады. Ама Муссадынъ келип кетеегине соьз йок. Ол Яхьяды сол йылларда Эрсакон авылында яшайтаган аьптесине аькелип, бир кесек заманга калдырады. Оьзи аьели мен Эркин-Юртка коьшип келеди. Онынъ юреги сезгендей баладынъ нагашакасы Мусса Рамазанды мунда да тавып, Яхьяды излестиреди. Ама баладынъ йоклыгын анълап, онынъ акында конъысылардан да сорастырып кетеди. Бир кесек заман оьткеннен сонъ, Рамазан улын Яхьяды Эрсаконнан авылга алып келеди. Рамазаннынъ яшавы сосы орыс кыскаяклы ман онъайлы йолына бирде туьспеди. Ол Яхьяды коьрип болмады. Соны Рамазан анълаганда, бу орыс кыскаяклыдан айырылады.

– Ханий оьгей ана—

Коьп кетпей Рамазан авылда айтылган Кумуковлардынъ тукымыннан Ханий деген кыскаяклы ман бас косады. Сол йылдан баслап Яхьядынъ яшавы туьзеледи. Ханий колыннан келгенше балады аяп, аьдем кепте коьреди. Асын заманы ман иширтип, уьстин-басын карап, уьй куллыкларды эттиртип уьйретеди. Рамазаннынъ да юреги тыншаяды. Авылда олар оьз азбарларын туьзип, мал, кус асырап баслайдылар. Рамазан десенъ кайдай да бир колайлы эр кисилердинъ бириси болып шыгады.

Онынъ колыннан келмейтаган зат йок. Уьй артында ол пеш курып, сонда темирлерди иритип, соларды кайтип болса, суьйтип, буьгетаган эди. Онынъ азбарында оьзининъ арбасы, аты, маллары бар. Уста коллы Рамазан темир кеспеге каншы курып, калайлар сатып аькелип, сынык элеклерди, шелеклерди, лаьгенлерди ярастырып билген аьдем болган. Уста коллы Рамазан ян досына баьленше туьрли уьй алатларын темирден ясап берген. Ол отты туьртпеге деп сис, кыскыш, ыргак, май шыракка илме, темир илгишлер, кумганлар, атка да баьленше бир туьрли затлар ясапта билген аьдем экен. Бир неше йылдан сонъ Рамазан, юрегатлы аьдем, калага барып ян досына суьтти сыкпага деп сеператор алып келеди. Авылда сол йылларда сондай алат биревде де болмаган.

Коьплеген конъысылар танъ атып, эртенъ мен, колларындагы шелеклери толы суьтлерин сыкпага келетаган болганлар. Барган сайын аьелдинъ яшав аьллери туьзелип баслайды. Уьйге кирсенъ де, онынъ иши баьленше туьрли муьлк-савытка толы эди. Йыллар кетеди. Яхья он-он бес ясына толады. Балалай ызанда юрген тракторлардынъ сабанларынынъ артына олтырып, куьн узагы кырда куллык этеди.

Куьн артыннан санавлы куьн оьтип, колхозда ислеп, трудодень йыяды. Йылдынъ ызында соларды аслык кебинде алады. Баладынъ муьшелери, кылыгы куллыктан катады. Рамазан десенъ де, мал асырап, пишен шалып, ат егип ер айдап, аслык эгип улына ярдамын аькелип турады. Заман бир еринде карап турмайды, бир куьнлердинъ бирисинде Рамазан каты авырыйды. Яхьяды касына шакырып оьсиетин де айталмай, капылыстан оьледи. Яхья балалай кыйналып келген аьдем.

Атасынынъ оьлуьви он-он бес ясындагы балады састырады. Рамазан коьзин каты япканлай, онынъ ян досы Ханий бир баска элден келгендей туьрленеди. Баьленше кардашлары, аьптелери Ханийдинъ уьйине асыгыслы келедилер. Биреви иргеде илинген биялады, баскасы аслыкты яратаган кол туьйрменди алып кетеятыр. Казан аякларды, шелеклерди, элеклерди, баьри болган затларды кардашлары алып кетедилер. Кеште, он-он бес ясындагы, бели катпаган бала Яхья ызаннан келгенде, тувар авлада бир малдынъ тыпырдаганын эситип барады. Барса, Ханийдинъ бир кардашы баьри малларды да аькеткен, эндиги ызгы кунажынды да аькетпеге деп келген экен. Яхья тез эсин йыйып, корадан мал азбарына каргып туьседи де, колына сенекти алып Ханийдинъ кардашынынъ коькирегине тускайды. «Аькетип кунажынды алган еринъе байла!», – дейди ол. – Меним йойытаяк затым йок! Аьли сени оьлтирсем де оькинмеекпен. Эситесинъ ме мени?!» – деп сынын катырып, азбардан Ханийдинъ кардашын кувады.

Сол кеше калган сынъар бир кунажынды айдап алып Яхья атасынынъ аьптеси Кеусарга келеди. Бир ямпик уьйдинъ ишинде, кыстынъ зыкырдаган сувык заманында Яхья ерге тобан тоьсеп Кеусардынъ яслары Али, Даут эм Рашит пен койынласып ятадылар.

Яшавда кайдай кыйынлыкты да коьрген Кеусар аданасынынъ баласын оьзиндикиннен баска коьрмейди. Сосы яслар яшавда коьп кыйынлыкларды бирге коьширедилер.

Заман тап Кобандагы сувдай агады. Соннан бери коьп йыллар озып кетедилер. Яслар оьсип йигит боладылар. Бас деп Али уьйленеди, сонъ Яхья, Даут эм Рашит кенжепайлары. Суьйтип, басланган Эркин-Юрт авылында Яхья Тамакаевтинъ авыр яшавы.

– Сарытай Курелов Яхьядынъ алал досы —

Бир мынъ тогыз юз токсан биринши йылда мен Черкесск каласында «Ленин йолы» газетасында ислейтаган эдим. Сол йылларда бир куьнлердинъ бирисинде, калай болса да иске алданып, мен кеш калып олтырдым.

Сол йыллардагы бас редакторымыз Мурадин Имам-Азем улы Биюков (яткан ери еннетли болсын) мени коьрип, мага: «Сен поездке кешигип калдынъ да!» – деп мени, асыктырды. Мен де бир баслаган макаламды туьбине еткерип, асыгыслы йолга шыктым. Шыксам шыгайым, автобус туратаган остановкада бир таксист мага: «Яхьяевич!» – деп кышкырды. – «Не аьлеметти-ав!» – деп, мен де сейирсиндим. Оьзимше, «Ким мени биледи экен?» – деп те шеклендим.

Ама ювыклап таксидинъ касына келгенде, тап бир меним атамга усаган аз-маз шал бас шашлары агарган орта ясындагы кисиди коьрдим. Ол мага: «Кел, кел, мен сени карап турган экенмен!» – деди.

Мен де бир сорав да бермей, авылдасымды танып онынъ коьлигине олтырдым да, саламластым. Ол да мага: «Салам, Яхьяевич!» – деп меним эсимди йыйдырды.

«Авылга барасынъ ма?», – деп сорады. Мен де разылыгымды билдирдим. Ама коьп кетпей,

– «Неше маьнет акша тоьлеекпен?» – деп сорадым.

– «Керек тувыл, оькпелетесинъ, командир Яхьяевич! – деди ол мага.

Сонъ, косты: «Мен, сен билмейтаган болсанъ, сенинъ атанъ Яхьядынъ бала шагыннан алып бир тенъ йолдасы боламан. Онынъ онъ колы болып турганман. О-о, кайдай бизде куьнлер болдылар. Бир инсанга да сол куьнлер тувмасынлар! – деп бардырды хабарын мага эсли киси. Айтып озайым, ол меним авылдасым, атамнынъ тенъи.

Ол белгили, совет заманларында да таксист болып ислеген уста коьликши Сарытай Курелов. Ол оьзининъ сыпаты ман да, бойы ман да, каркырасы ман да тап меним атам Яхьяга усап кетеди.

Оларды бир ата ман ана тапкан десенъ де, янъылыс болмаяк эди. Мен де сол коьликтинъ ишинде бир сабыр яс болып олтырып келдим. Сав болсын атамнынъ тенълерине мени йолда калдырмаганына. Меним сабырлыгыма да карамай, Сарытай-атай хабарын йол бойынша мага хабарлап келди. Мен де сейирге калып, тынълап келдим. – «Сен билмейтаган боларсынъ, – деди ол мага. Эсимде, сол элимиздинъ авыр йыллары. Бир мынъ тогыз юз отыз тогызыншы яде кыркыншы йыллар болар.

– Авылга басында баласыз Яхьядынъ атасы ман оьгей анасы (ол бир орыс кыскаяклы эди) келдилер. Оларды авылда бир инсан да билмейтаган эди. Авылдынъ шетинде сув ягада яшайтаган Кеусардынъ бир аданасы деп айткан эдилер. Коьп кетпей, авылга сол бала Яхьяды, авыл яшавшыларынынъ айтувларына коьре, бир алыс шеркеш авылларынынъ бирисиннен аькелдилер. Биринши кере мен оны коьргенде, бир сабыр, тынышлы, оьзимдей карувсыз, деп те ойландым. Сен билетаган болсанъ, сол заманда кишкенекей бели катпаган балады бизим авылдагы яслар суьймедилер. Ким биледи не уьшин экенин? Авылда биз, авыл яслары, ойнамага шыксак, ол да шыгатаган эди. Оьзинше авыл яслары ман танысып, олар ман айкаскысы келетаган эди. Ама ногай яслар оны тез оьз тоьгерегине алмадылар. Эсимде, сондай бир куьнлердинъ бирисинде Яхья бир таза, янъы кайдай да бир аьлемет шеркеш каптал, козыдынъ терисиннен тигилген кара боьрк кийип орамга шыккан эди. Ясларга кол созып салам бергенде, оны коьплеген ногай яслар корлаяк болып та коьп шалысканлар. Биревлери шавып келип, аяклары ман ыргак салып йыгып, колларын яйып, эки бармакларын коьрсетип, эркек болсанъ, сайла: мунавы – кораз, мунавы – тавык – деп, куьресип те, корлап та караяк болганлар. Ама Яхья, кишкей заманларда да бир аьлемет бала эди: коркув деген касиетинде йок эди. Ол бир куьн де ногайларга оьзининъ коркканын коьрсетпеди. Катырып ол ногай ястынъ узын бармагын уьзип алгандай болып, коразга коьрсетип сермеди.

Сол вакытта ногай яслар оны йыгып, энди тепкишлеек деп аьзирленедилер. Ама Яхья, кайдай да бир оьзининъ сулыпларын коьрсетип, оларды ян-якка таслады, артларыннан да шавып келип, оьзи тепкишледи. Сол заманда авылдынъ яслары да онынъ артыннан калмай, уьймелесип бир сынъар шеркеш ястынъ артыннан калмадылар.

Онынъ авылга шыкканын тешкерип анълыдылар. Мен де сол ястынъ йигерлигин коьргенде, кайратландым. «Бир неше кере авыл ясларына бир ялгызга баьленше яслар болып ябылмага ол аьруьв зат тувыл. Биз эгер оьзимиздинъ куватлыгымызды эм йигитлигимизди коьрсетеек болсак, сол шеркеш пен ялгыз куьреспеге керекпиз», – дедим. Ама мени бирев де тынъламады. Коьп кетпей, мен йолдасым ман авыл яслары гуьрилдесип Кобан сувдынъ бойына коьшкенлерин эситип ювырдым! – деди мага Сарытай-атай. Мен де юрегим телезип: «Аьше не болды?» – деп сорадым.

– Ол мага: «…келсем келейим, Яхьяды коьплеген ногай яслар камалап, тоьбелеспеге аьзирленгенлер, – деди.

– «Токтанъыз, токтанъыз, ол дурыс зат тувыл! – деп мен де араларына туьстим. Туьссем туьсейим, анъламастан меним коьзлеримнен отын шыгарып, биревлер каты соктылар. Мен де, Яхья да бир болып авыл яслары ман куьресип басладык. Бир колайсыз болып экевимизди де авыл яслары тепкишлеген эдилер. Мени коьп ерге дейим Яхья суьйреп сувдынъ янына дейим аькелген эди. Уьстимиздеги кийимлеримизди де йырткан эдилер. Яхья кене болса да бир де артка абыт этеек тувыл экенин мага анълатты. «Мен оларды аягыма йыгарман», – деди йигерли шеркеш яс. Онынъ йигитлиги мени де кызыксындырды. Мен сув ягада бетимди ювып шыкканда, ол мага колын созды, да:

– «Мени мен бирге болсанъ, олар сени де тоьбелеп оьлтирееклер», – деди. Ама мага артка бармага йол йок эди. Мен сени мен бирге болаякпан, – дедим.

Суьйтип мен Яхьядынъ бир тенъи эм йолдасы болдым. Сосы шеркеш яс яшавда тек оьзининъ куьшине сенген аьдем болган, – деп анълатты мага ясы уьйкен Сарытай-атай.

Не аьлеметти-ав, мен тоьстен туьзликке сув ягага туьсип келсем, аьр заманда да сол ястынъ арсыз болып язлык шакта тавлардынъ арасыннан толып кайнап келген Кобан сувдынъ ягалары толып келген заманда да, бир де коркпай, колына бир юван талды алып, сувды бир ягасыннан баска ягасына ялдап оьтетаган эди. Сол сувды он бес, йырма ясындагы яслар оьтеалмайтаган эдилер. Ол сондай бир сулыплы эди, – дейди мага Сарытай.

– «Сен билесинъ ме язлыкта сув кайдай да бир бузлы болып агатаганын? – деп сорады меннен ясы уьйкен атай.

– «Йок!» – дедим мен де сейирсинип. Ол хабарын бардыра берип мага: «Сол уьйкен эм бир йырма, отыз шакырым теренлиги болган сувды ялдап оьтетаган эди. Оннан кайтса, кушагын толтырып коьплеген бир талларды орып алып, кайтатаган эди.

Бала шагыннан арсызлыгы белгили эди. Сондай йигерликке мени де уьйрететаган эди. Бир куьн мен авылда йок болганда, Яхьяды авыл яслары аьрекетлеп йолыкканлар. Бириси казык, экиншиси колында шонтык пышак, баскасы шынжыр алып шыкканлар шеркеш ястынъ алдына. Ол бир де оьзининъ темирдей акылы ман, бир абыт та артка этпей, оларды кайтип йолыгаягын ойланып, енъмеге амал тапкан.

Мен авылга келсем, авыл ясларыннан хабар эситемен. Ол биревин теректинъ басына олтырткан, баскасын ярдан атып сувга йыккан, уьшиншисин де оьгиздинъ уьстине олтыртып шаптырган, шынжырды колларына орап, ногай ястынъ колларыннан тартып алган. Ама сол шынжыр ман калай да биревин де яралаган йок, соккан да йок, ерде шоршытып уьйлерине озгарган. Сондай йигит болсанъыз, эртен сув ягага шыгынъыз, мени мен тасыган сувды оьтинъиз. Оьтпейтаган болсанъыз, сизден осал йок, деп оларга оьзининъ ыхтыярын билдирген, – деп куьлемсиреп хабарлады мага Сарытай Курелов.

– Шеркештинъ сулыплары —

– «Кыстынъ бир зыкырдаган сувык куьнлерининъ бириси. Ол енъил кийинип сув ягага шыккан. Онда мени де шакырган эди. Авылдагы яслар кыстынъ сувыгында от ягадан бир де шыкпайтаган эдилер. Ама Яхьядынъ оларга кесип айтканы эслериннен кетпейтаган эди. Эртенъги шакта авыл яслары сув ягага шыгып басладылар. Оларды коьргенде, Яхья меним касыма келип, сен ногай ясларга айт. Мендей болып сувдынъ аргы ягына шыкпаган сол осал яс деп, айт деди. Кобаннынъ ярларынынъ туьплери зыкырдап, бузга толган, сувдынъ ортасы тап бир казанда сув кайнагандай бувы шыгады. Оьзи десенъ де кайдай да бир каты кырларда агып келеди. Аяз сыккан сайын сувдагы бузлар зыкырдап тырсылдайдылар. Яхья колына кайралган балтады алып, белиндеги белбавына тагады. Бир аьзирлеген узын калын талды да колына алып, сувга карап йол алады. Сол заманда авыл яслары бир-бирлерине карап: «Мунавы не зат этеди? Сувга бизди де алып кеткиси келеме экен, деп сейирсинедилер. Сен олардынъ кайтип кийинип келгенлерин коьрген болсанъ экен. Бириси коьн шарыклар, мамыктан тигилген фуфайкалар, басларында да бир неше йыллардан калган койдынъ коьниннен тигилген боьрклер кийгенлер. Кене болса да, сол ногай яслардынъ арасында йигерлилери де шыктылар. Яхьядынъ артыннан калмай, сувды да оьттилер.

Тек Яхьяда сол шаклы тал да орып сувдан шыгарып болмага куьши болмаягы белгили эди. Ама шеркеш яс сувдынъ аргы ягына бир барып келмей, бир неше кайта барып, таллар орып шыгарды, соны ман бирге ногай ясларга да ярдамласып, оларды да шыгарды. Суьйтип, авыл яслары Яхьядынъ болымлыкларын коьргенде, аз-маз тыйылдылар, – деп мага йол бойы Черкесск каласыннан Эркин-Юрт авылына еткенше дейим хабарлап келди, атамнынъ ясы уьйкен йолдасы Сарытай Курелов.

– «Йыллар карап турмадылар. Биз де оьстик. Неше йыл Яхья яшаса да авылда, не шаклы аьдемлер мен айкасса да, оны баьриси де шеркеш, шеркеш деп коймайтаган эдилер. Коьп кайта сол шеркеш яс авылда коьплеген ясларга оьз ярдамын тийдирген. Ама барган сайын, ясы уьйкенлер онынъ намыслыгын, ярдамласувын эситип, оны сыйлап баслаганлар. Яхьядынъ яшавынынъ аьр куьни – онынъ сынавлары болдылар. Ол он, он бес ясыннан ызанда тракторлардынъ артыннан барган сабаннынъ ызыннан юрип урлыклар шашып, оьсимликлерди отап юрген аьдем. Атасы оьлгеннен сонъ, Яхья онынъ карындасы Кеусардынъ аьелине яшамага коьшкен.

Сол оьзининъ болымлыкларына яс Кеусардынъ уллары Али мен Даутты да уьйретеди. Олар ман бирге сувды оьтетаган эди. Тал орып, кыс куьнлеринде уьйди от ягып йылытпага амал табатаган эдилер», – деп айтты мага сол ясы уьйкен авылдасым.

Суьйтип, яслар оьстилер. Олар он тогыз, йырма ясына толдылар. Яхья да, ялгыз яшамага кыйын экенин анълап, 1951-нши йылда уьйленмеге ойланды. Оьзининъ ойлары ман оьксиз яс тек оьз тетеси Кеусар ман кенъеседи. «Кеусар тетем, мага колынънан келгенинъди эттинъ, бавырынъа бастынъ, аслар асып, ашлык куьнлерден мени куткардынъ. Оьзинънинъ улларынънан кем коьрмединъ», – деп, ол тетесине разылыгын билдирди эм ога уьйленеектинъ хабарын айтты. Кеусар куванып, онынъ ойларын макул коьрди. Тек кайсы боьлмеге аькелер экенсинъ? – деп ызаланды.

– Энди сен оьз уста колларынъ ман оьзинъе бир уьй курсанъ, бек ийги болар эди, – деп анълатты Кеусар Яхьяга.

Кеусардынъ улы Алий Сейфединов (Суюнов)

Кеусардынъ улы Даут Сейфединов

Кеусардынъ улы Рашид Сейфединов

– Яслыктынъ ойсыз вакытлары —

Яхья да Кеусардынъ каралдысыннан узак болмаган бир кенъ ерди сайлап, сол ерге уьй салаягы акында йолдасларына айтты. Ястынъ сайлаган ери неге болса да атасынынъ яшаган юртынынъ артында алыс кетпей, Кеусардынъ да каралдысыннан узак болмаган ерде эди. Суьйтип, йолдаслары ман бир боьлме, бир аят уьй косына пол, таллар орып, орам бойы ман талакага авылдасларды шакырып, сары балшыктан кербиш кесип, камыс орып, орманнан юван тереклерди пышып аькелип, кайтип болса да бир кишкей уьй салып киреди. Коьп кетпей, ол Алакай (Эркен-Халк) авылында таныскан бир сылув Маек деген атлы кызалакты йолдаслары ман Ораклы авылга алып келип, бир аьелдей болып катнаскан, бир уьйден туздаьм ишкен йолдасынынъ тилеги бойынша янъы келинди Ибрагим Огурлиев деген ястынъ аьелине туьсиреди. Коьп кетпей, сол йылдагы аьдет пен авылда бир енъил той тойладылар. Соьйтип, Яхья аьелли болып яшап баслайды. Бир йылдан аьелде кызалак тувады. Ога Жиен-хан деген ат бередилер.

Яхья – ялгыз яс, артында бир диреги болмаган аьдем, аьр бир эр кисидей болып, эр баладынъ тувганын сагынып саклайды. Ким биледи яшавдынъ сырларын, тукымнынъ нышанларын, каннынъ ызларын, кайдай бактылар балаларга Алла-Таала тувганлай манълайына язатаганын.

Яшавда коьп яшаганлардынъ айтувы ман, балалар аз-маз болса да, оьз аталарынынъ ызын алып барадылар. Ким биледи, солай болса да ярайды. Эсимизде, Яхьядынъ атасынынъ кайтип кыйланганы. Ол да бактысы ашылып, коьп кайта яшавын туьзетеек болып шалыскан. Бир де ол да сол саьат туьзелмеген. Уьш кайта, уьш кыскаяклыды сынаган. Бир сынъар баласын наьсипли бир де эте алмаган. Яхья аьсирет ашык болып ян досыннан ул балады саклаган. Бала эки ясына толар яде толмас, Яхьядынъ ян йолдасы аягы авырлыгы акында Яхьяга билдиреди. Яхья аьдетинше ызанда эртеннен алып кара кешке дейим сабан артыннан юрип, арып талып келеди уьйине. Ким биледи, яшавда кыйланган Яхья, яшавында кайдай да бир оьз аьелиннен йылувлык яде йылы аслар, ян йолдасынынъ коьтеринъки коьнъилин саклап турган ма экенин. Калай болса да бир де сол яс аьдемлердинъ от ягаларында тарсылдап от янмады, тил-бирликте болмады. Ян йолдасы да, аьдемлердинъ айтувына коьре, ана юртына тартылып боьлинип турды. Маёктинъ кардашы тутнакка туьскенде, аьр бир балага да анасы артык. Кызынынъ юреги сол ялгыз калган уьйдеги анасына кайгырып тез-тез йолланып турган. Ама сол зат бир де Яхьядынъ коьнъилине етпеген. Ясы уьйкенлердинъ айтувларына коьре, сол яз Яхья эрте турып ызанга иске кетип турган. Кеште кеш келсе, эсиклери киртли болган. Элбетте, анъламлы, эр кисиге аьел эм оны истен сонъ ян йолдасы саклаганы керек.

Соны уьшин болар бир де сол туьзилген аьел бир де яшавларын туьзе алмадылар. Айырылдылар. Яхьядынъ уьйи сув сасып калды. Яхья Кеусардынъ тилеги мен яне тетесининъ уьйине кайтты. Соьйтип, ялгызлык бир де Яхьядан айырылмады. Маёкте бир шыгып кеткен юртына арт карамады эм кайтпады.

Йыл да озып кетти, Алакай авылында Маёктинъ анасынынъ юртында яне кыз бала дуныяга тувды. Ызаннан арып келген Яхьяды коьпке дейим конъысылары излеп таппадылар. Кеусар кешки асларды аьзирлеп сыпырага яйганда, Яхьяды кешки асын ишпеге шакырды да, айтаягым бар деп, Яхьяды тынышсызландырды.

– «Не болганды!» – деп коьзлери питилип, Яхья тетесине карады.

– «Буьгуьн танъда сенинъ ян йолдасынънынъ яны аман калган!» – деди Кеусар. Яхья ким тувды, деп те сорамага тартынып уьйден шыгып кетти. Меним ше, Яхья-атам эр бала тувган болса, Маёктинъ аякларына йыгылып, оны уьйине алып келеек те болар эди. Ама кыз бала. Ол да сонъы юректинъ туьбинде ясырынган Яхьядынъ уьмитлерин каты уьзди. Коьпке дейим Яхья ыйнанмай турган. Адасып-сасып ол кайта-кайта кыз, кыз – деп оьз-оьзине ыйнанмай турган. Кене болса да, Яхья йолдасы Ибрагим мен, сол Алакай авылына барып, ян йолдасын йоклап келеди. Маёк те атасына этеек затынъ йок, ол да Кудайымнынъ куьши, яраткан дуныяга эки кыз балаларды сага деп ян йолдасына анълатып йиберген. Навруз айынынъ он уьшинде тувган кызалакка Юлдыз-хан деген ат берип келеди Яхья. Ама тек Алла-Таалла биледи олардынъ яшавлары калай болаягын.

Маёк балалары Жиен-Хан ман Юлдуз-Хан анасынынъ касында Алакай авылында яшайды, анасын ялгыз этпей, экеви балаларды тербиялайдылар. Яхья десенъ де кыр куллыкларында куьн узагында. Кешки вакытта авылга истен арып кайтып келсе, бир зат та коьзине коьринмейтаган эди. Барганнан-барган сайын эр киси балаларына да, ян косагына да сувып баслайды. Коьп кайта онынъ алал досы Ибрагим де, Сарытай да оны кыстап аьелди коспага шалыстылар.

Яхья ян косагына бармаган заманда олар барып Маёкке тилек салып, барган куьнлери де болдылар. Ама Маёк те эки оттынъ арасындагындай болып, анасын да ялгыз калдыралмай, эки баладынъ да коьзине карап, кайтип бир кыйналды. Кене болса да Маёктинъ анасы кызынынъ аьели шашылады деп, кызын Яхьядынъ колына ыслатып йибермеге де коьп шалысты. Бир инсан да билмейди, тек Яхья ман Маёк болмаса, сол дуныяда эки ярасыклы яс аьдемлер неге де болсын бир-бирине йылувлыкты йойдылар.

Маёк пен Яхьядынъ арасында бир сувыклык тувды. Эм оны йылытпага яс аьдемлер неге болса да шалыспадылар. Ким биледи, эр аьдем бир йигерли де болатаган болар, кыскаяклыдынъ каты соьзи калай болса да Яхьядынъ юрегине тийген де болар. Яде, Яхья тувганлы кыйланып келген аьдем яшавдынъ кайдай да бир кыйынлыкларын коьрип каткан, оьксизлик те оьзининъ ызын онынъ юрегинде калдырган да болар, яде тувганлы ана бавырында оьспеген аьвлет калай болса да бир каты юрекли болып, айтканыннан кайтпайтаган болган да болар?

Булай да бир инсан да олардынъ бир-бири мен тил бирлик таппаганларын билмейди эм оларды соьккендей амаллары йок.

Йыллар карап турмадылар, олар Кобаннынъ сувындай агып кеттилер. Сол йыллар кайдай да бир кыйынлы йыллар.

– Ялгызлыктынъ куьни каранъы —

Авылда коьбисинше, аьдемлер ызанда ислеп, исинде шалысып, айдынъ сонъында сол куьнлерге коьре аслык алып яшаган йыллар эди. Яхья ялгыз уьйде туралмай, Кеусардынъ бир боьлмесинде онынъ ортаншы улы Даут пен яшады.

Ама куьн узагында ызанда ислеген ястынъ туьзеткен ямпик уьйи барган сайын аьлек болды. Кешелеп биревлер агаштан этилген терезеге эргенеклерди, эсикти алып каштылар. Уьйдинъ басына ябылган камысты да балалар ишине опыраттылар, от басып яктылар. Суьйтип, уьйдинъ тек кара кербиштен салынган иргелери калдылар. Яхьядынъ да юреги барган сайын босалды.

Ялгызлык сезими сол шеркеш яска белгили эди. Коьплеген кешелер уйкысын йойып, Яхья ерге тоьселген тобанда коьп кайта авдарылып, орын таппай тынышсызланып, коьпке дейим турды.

Юректе тынышлык йок эди. Сол яс аьдем кайтип яшавын туьзетпеге керегин оьзи де билмейтаган эди. Куьндиз ызанда, кеше ялгыз кисидинъ уьйинде тынышлык таппай шыгатаган эди. Сондай куьнлердинъ биринде туьн ортасында тетесининъ сав аьели уйкыга коьмилгенде, Яхья кыстынъ каты куьнинде тонъаннан турып, саьнеге шыгады. Шыкса шыксын, от ягадынъ пысылдап соьнгенин коьреди.

– «Эх сени, меним яшавым соьнгендей сосы отта соьнип бараятыр!» – деп, сейири калады. Ювырып тыска шыгып, ол отын аькелеек болады. Ама отын да таьвесилген экен. Ол бир исанга да айтпай, аьдетинше аякларына коьн шарыкларды сыктырып байлап, сув ягага белине балтады сугып йоьнейди. Бузлы сувды оьтип, отыз, кыркка ювык курыган талларды балтасы ман шапалап, байламларга байлайды. Сол авыр агашларды аркасына тагып суьйреп бузлы сувдан шыкпага аьзирленеди. Сувдынъ да каты бузлаганы сосы пелван ясты бир де коркыстпайды. Сав куьшин салып агашларды тартып сув ягага шыгарады. Балтасы ман бир кесеклерин шапалап уваклайды да кушагы ман уьйге алып келеди де пысылдап янган пештинъ ишине салады да узын агаш байламларын аькелмеге сув ягага асыгады. Сол заманда Яхьядынъ уьйде йоклыгын коьрип, онынъ иниси Даутта артыннан асыгып сув ягага келип, Яхьяга ярдамын этеди.

– «Сен ялгыз неге шыгып кеттинъ?» – деп, сорайды иниси Даут.

– «Сени аядым! Сен де, алыстан окувдан янъы тонъып келгенсинъ де», – дейди Яхья. Сол куьн Яхья ман Даут танъ атканша сырласып шыгадылар. Даутта еткен яс. Тезден уьйленеектинъ де каьрин шекпеге керек деген ойды Яхьяга ясырмай айтады. Яхья ким биледи, кайдай да бир ясыртын ойларга коьмиледи. Танъ атпага аз калганда, Яхья олтырган еринде мызгап баслайды.

– «Даут, эртен мен боспан. Эртен болаяк болса бизге бирге отынларды аьзирлемеге керек. Кыстынъ куьнлери куьннен-куьнге сувытып барады. Бузлармыз. Кеусар тетейди де авыртармыз», – деп келеек куьнге Яхья уйкламай Даутка этеек куллыклар акында айтып, уйкыга коьмиледи. Даут Яхьядынъ маштак олтыргышта иргеге тирелип уйклаганын коьрип, оны мамыктан тигилген куфайкасы ман уьстин ябады. Яхья кайдай да каты уйклап кетеди, неге десе кеше сувдынъ аргы ягыннан агаш шавып, оны авылга аькелип арыган. Эртенликте, бир алты, ети саьатке еткенде, Яхьяды Даут тургыстады.

– Бактылы йолыгыс —

– «Агашка бараякпыз ба?» – деп сорайды ол Яхьядан. Ынъыранып Яхья уянады да.

– «Неге мени уянттынъ, мен бир аьлеметлер коьрип ятыр эдим!» – дейди. Яхьядынъ айтувына коьре, ол сав яшавын салаяк эди сол туьсти кайтараяк уьшин. Сол Даут инисининъ айтувы ман, ол бир сылув кыскаяклыды коьрди, ак куьлмелиди яйып, ясыл ягадынъ сув бойында, тап бир коьктен туьскен маьлектей, Яхьядынъ колларыннан етип, бир ярасык аткан алма тереклерге аькетти. Кеусардынъ айтувына коьре, туьсте кайсы заман энъгенине коьре, ол да алдавшы да болады. Сол затты сакламлык – ол оьз-оьзинъди алдавлык, деген эди сол йылларда Яхьяга онынъ тетеси Кеусар. Яхья коьпке дейим туьсине сейири калып турды. Даутта Яхьяды кыстап агашка аькетеди.

Куьндегилик мыратларын толтырар уьшин, яслар тез болып сув ягага барадылар. Балталарын кайрап, эки йигит сувдынъ аргы ягына оьтип, иске кызадылар. Кайтип куьн кеткенин де билмей каладылар. Яхья ман Даут баьри кепкен агашларын аьзирлегенде, сувдынъ ягасына шыгарадылар. Энди оны ийнлерине тагып уьйлерине суьйреп бармага аьзирленгенде, авыл орамларынынъ бирисиннен сувга карап, бели бир увыс кыскаяклы асыгыслы ийинине эки шелекти сувагашка тагып келгенин Яхья ман Даут коьредилер. Не хайыр, сув каты бузлаган. Сув алгандай да ер йок. Бузда аьзирленген олыкта бузлап бараятыр. Сол затты анълап, Яхья балтасын алып, кыскаяклыдынъ алдына ювырды. Ол еткенше, кыскаяклы Кобан сувдынъ бойында ая-куье болады. Яхья келип: – «Сувга келген эдинъ ме? Неге кешликке калдынъ? Коркпайсынъма? Сувда сув иелери бар, деп айтканлар атайлар», – дейди кыскаяклыга Яхья. Кыскаяклы болса, ташанып бетин явлык пан явып, тартынады да бир соьз де айтпайды. Шеркеш яс балтасы ман сувдынъ бузын бузып, олыкты бузлардан тазалап, кыскаяклыдынъ шелеклерин батырып, сув алады да ийинине эки шелекти де иледи. – «Савболынъыз!» – деп бир яны шыкпага турган кустай айтып, кыскаяклы ян-яка бир увыс белин майыстырып уьйине асыкты. Яхья тек сол кыскаяклыдынъ басындагы явлыгынынъ арасыннан таза юзли яс аьдем экенин коьрип калады. Сол куьннен баслап, Яхьядынъ яшавы туьрленеди, тек сол кыскаяклы ман йолыгыс саклап турады. Яхья сув бойында кезинип калады. Эси дерти сол бир ялгыз кайта коьрген кыскаяклы болды. Ол бир кесек заман кеткеннен сонъ йолдасы Ибрагим мен оьз сыры ман да боьлиседи. Тап сол туьсимде коьргендей, сылув кыскаяклы сол сув ягада раскан яс аьдемге. Яхья эш муталмады сосы аьлемет болып коьринген кызалактынъ сылув келбетин. Кеше-куьндиз онынъ сол сылув кыскаяклы коьз алдында болды. Яхьядынъ йолдасы Ибрагим де басын шайкай берип Яхьяга, сен басынъды йойганга усайды, – деп сорай берди йолдасыннан.

– «Йок, йок, энди де ондай аьлсизликке еткен йокпан!» – деп, йолдасына айтса да, оьзи анълай эди басын йойганын.

Ким биледи, яшавда не болып, не калаягын, а Яхья аьлиги вакытта басын йойганы белгили. Кешелер мен уйкысыз, яшавдынъ акында коьп ойланып шыгатаган эди. Алыстагы ян косагы да ойдан кетпейтаган эди. Эки юзиктей, янъы тувган козыдынъ кара батлак мойыншаклы коьзлери мен онынъ кызлары Яхъядынъ юрегине бир де тынышлык бермеди.

Кыстынъ сувык куьнлери аз-маздан кайтып баслайды. Увыт айы келип, уьйкен еллер эсип, болган карды ызанларга, авылдагы азбарларга, тап тавдай этип уьйди. Бердази куьнлери, сосы йыл неге болса да, коьпке созылдылар.

– «Увыт айынынъ сувык еллери бир де токтаяк тувыл экен!» – деп Кеусар танъда елдинъ ызылдаганын тынълап, басын шайкайды, терезелерге карап, танъ атканын коьрип. Аьелде биринши болып турады, ол казан уьйде, казан-савыт пан айкасып баслаганда, Яхья да неге де болсын уйкысын боьлип турады. Оьзин ше сув яде отын ярып тетесине ярдам этеек болады. Не хайыр, баьри затты да кешликте Даут аьзирлеп яткан. Кеусар шайды кайнатып аьзир эткенде Яхьяды коьрип:

– «Сен де неге уяндынъ, яткан болсанъ, кырда кайдай да бир ел эседи. Яман аьдем ийтин тыска шыгараяк тувыл!» – дейди Кеусар Яхьяга.

– «Уйкым кашкан!» – дейди ол да. Кеусар Яхьяга: – «Сен билмейсинъ ме, не болганын Даутке? Бир аьлемет болып туьрленген. Ясыртын бир затлар этетагандай коьремен. Соьйлегиси де келмейди, бир затлар оны ман болады. Сезбединъ ме?» – деп, Кеусар Яхьядан сыпырадынъ янына келгенде сорайды. Ясырып билмеген Яхья кызарады. Кеусар яслар ман бир затлар болып баслаганын анълайды да Яхьяга да:

– «Сен де ийги туьрленип баслагансынъ, ама Даут бек туьрленген. Не болды экен, авырды ма экен? – деп Кеусар ызаланды. Яхья сол ерде сыпырага да олтырмай, систей кадалады, басын тоьмен туьсирип.

– «Тетем, кайдан билдинъ?» – деп ясыртын шеркешше сорайды! Кеусар коьзи ясланады.

– «Сен коьрип турысынъ, мен оларды атасыз асырап келеятырман. Заваллы Идрис кавгадан кайтпады, мага уьш балады яйратып калдырып кетти. Ол аз болса, Рамазан да мени аямады. Замансыз оьлип кетти. Кайдай атанъ бар эди. Бир авызыннан соьз шыкпас, шынты намыслы шеркеш. Эсигимди де соравсыз ашпайтаган эди. Куьевдинъ юрты – эр аьдемге киси юрт деп. Ясыртын болса да келип турган болса экен, ялгызым!» – деп эсине Кеусар кардашын Рамазанды туьсиреди.

– «Иш асынъды, сен де!» – деп, Кеусар Яхьядынъ юзине карайды. Яхья кара териге туьсип, бадражандай кызарып, тетеси Кеусардан уялады. Кеусар да соны анълап: – «Авырдынъ ма, заваллым?» – дейди Яхьяга.

– «Йок, айтаягым бар сизге!» – дейди Кеусарга. Уьйдинъ иеси де каты янып турган пештинъ яныннан сыпырага келип олтырады да: – «Хайыр, яным!» – дейди Яхьяга.

– «Тетем, менде, Даут та туьрленгенсиз деп айтасыз ба? – «Аьше, яным!» – дейди ол. – «Сага карап тураман да, авыргандай коьремен, кызылша болмадынъ ма?»

– «Йок, меним айтаягым, Даут та, мен де кайтип уьйленеекти ойланамыз. Дауттынъ юрегинде бир яраткан кыскаяклысы бар!» – дейди Яхья.

– «Сен ша?» – деп тыныс та алмай Кеусар катады. Сол соравга Яхья турагалып:

– «Мен де сув ягада бир кыскаяклыды яраттым. Ама кимлердинъ кызлары экенин билмеймен. Кеусар ашувланганын анълатпай, бир эки такыйкадынъ бойы уьндемей турды. Оьзинше, не зат айтаягын коьп ойланды да: