Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Модернизм

Қазіргі исламға тəн белгілердің бірі – модернизм. Исламның əртүрлі салаларында əртүрлі архаикалық элементтерден, шектен тыс шектеулер мен қажетсіз тыйымдардан «тазарту» қажет. Исламның эволюциясын оның реформалары арқылы, Құран мен Сүннетті, шариғат пен фиқһ нұсқауларын қайта қарауды жақтаймын. Ғылыми жетістіктер Алла тағала хикметінің көрінісі болып табылады жəне Құранның ақиқатын растайды.

Қазіргі исламда мұсылмандардың қазіргі өмірінде ертедегі исламның институттары мен нормаларын қалпына келтіруді мақсат етуді жариялаймын. Исламды өзінің «алғашқы тазалығына» қайтаруды жəне оны кейінгі қоқыстардан тазартуды ұсынамын. Ілімдердің идеологиялық бастауларын тек Құран мен Сүннеттен іздеу керек. Таухид (монотеизм) қағидаларынан ауытқу, пұтқа табыну жəне əулиелердің қабірлеріне табыну жəне т.б. Қасиетті жерлерге, оның ішінде Пайғамбардың қабірін зиярат етудегі өрескел бұзушылықтарға, сондай-ақ көмекке шақыруға (истиғəсə) тыйым салу қажет. Тірі жүріп өлгеннен шапағат сұрау. Немесе Алладан басқаға көп уақыт пен назар аудару ширк (серік қосу) болып есептеледі.

Ислам негіздері

Ислам арабша – «мойынсұну», «өзін [Бір] Құдайға бағындыру» деген мағынаны білдіреді, монотеистік ең жас Ибраһимдік дін. Ұстанушылардың саны шамамен 2 млрд адамды құрайды, дүние жүзіндегі 125 елде тараған. Меккедегі əл-Харам мешітіндегі Қағба, Сауд Арабиясы, ең қасиетті ислам орны. Ислам 7 ғасырда пайда болды.

Исламның негізін салушы Мұхаммед пайғамбар (570-632). Қасиетті кітап – Құран. Ислам ілімі мен құқығының екінші маңызды қайнар көзі – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен істері туралы дəстүрлер (хадис) жиынтығы болып табылатын сүннет.

Исламның бес тірегі – шахадат (сенім мен куəлік), намаз, ораза, зекет жəне қажылық. Əлемнің 28 елінде ислам мемлекеттік немесе ресми дін болып табылады.

Мұсылмандардың басым бөлігі (85-90%) суннит, қалғандары шииттер мен ибадиттер. Бағыттар да мазхабтарға бөлінеді. Ислам 7 ғасырдың басында Батыс Арабияда, пұтқа табынушылық билеген Меккеде пайда болды. Əр тайпаның өз құдайлары болды, олардың пұттары Меккеде болды. Бұл кезең патриархалдық-тайпалық жүйенің біртіндеп жойылып, таптық қоғамның пайда болуымен сипатталады. Христиандық жəне иудаизммен бірге ол релятивистік (құдайдан ашылған) дəстүр деп аталатын «Ибрахимдік діндерге» жатады. Авраамдық діндердің тамыры Таяу Шығыс монотеизмінің ең көне формаларында жатыр, соның нəтижесінде оларда ортақ тарихи-мифологиялық мұра жəне дүниенің түбегейлі біртұтас бейнесі бар. Ислам доктринасының қалыптасуының бастапқы кезеңінде христиандық пен иудаизмнің ықпалы біршама асыра сілтеді. Христиан жəне еврей теологиясының тікелей ықпалын 7-8 ғасырлар тоғысында, ислам теологиясының проблемалық саласының қалыптасу процесі жүріп жатқан кезде байқауға болады жəне мұсылман теологтары өздерінің христиандары арасында туындаған сұрақтарға жауап беруге мəжбүр болды жəне еврейлерге де. Ислам дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап Мұхаммед пайғамбардың уағыздарында айтылған Ибраһимдік монотеизмнің бастапқы бірлігін түсінуге болады. Оның уағыздарының негізгі идеясы монотеизм (таухид) ақиқатын яһудилер, христиандар жəне көпқұдайшылдар енгізген бұрмалаулардан тазарту болды. Ерте жəне классикалық исламда дін мен құқықты бөлетін нақты сызық ешқашан болған емес, соның нəтижесінде саяси жəне құқықтық мəселелерге қарағанда теориялық жəне теологиялық мəселелерге аз көңіл бөлінді. Араб түбегіндегі исламның тікелей ізашары – арабтардың автохтондық монотеизмі (ханифия), оның тамыры Ибраһим (Авраам) пайғамбардан басталады. Қазіргі тұжырымдамаға сəйкес, исламға дейінгі Арабияда салыстырмалы түрде тəуелсіз екі араб монотеистік дəстүрі болған болуы мүмкін: Йемен мен Ямамада «рахманизм» жəне Араб түбегінің солтүстік-батысында жəне батысында тары/дин Ибрахим. VII ғасырдың басында бұл екі дəстүр де қосылып, нəтижесінде ғалымдар «арабтардың пайғамбарлық қозғалысы» деп атаған көрінеді. Солтүстік Ыбырайымдық дəстүрден біршама кейінірек пайда болған Рахмандық дəстүр 7 ғасырда кем дегенде екі монотеистік «пайғамбарларды» тудырды – Йемендегі əл-Асуад жəне Ямамадағы Мусайлима. Мұхаммед дəуірінде Арабияда барлығы кем дегенде бес араб пайғамбары белсенді болды. Мұхаммедтің қарсыластары оның басқа «пайғамбарлар» мен қандай да бір қасиетті мəнге ие ақындар (шаир) арасында айтарлықтай айырмашылықты көрмеді. Алайда идеологиялық жəне саяси тұрғыдан алғанда Мұхаммед ерекше тұлға болды, бұл исламның табысқа жетуінің маңызды себептерінің біріне айналды. Мұхаммед белсенді меккелік ханифтердің бірі болды. Ол Меккеде дүниеге келген, Құрайш тайпасынан шыққан, қойшы, керуен саудасымен айналысқан. 610 жылы 40 жасында өзін бір Алланың елшісі (расулы) жəне пайғамбары (нəбиі) деп жариялап, Меккеде ислам деп атаған жаңа монотеистік дінді уағыздай бастады. Мұхаммед уағыздарында бір Аллаға иман келтіруге шақырды, мүміндердің бауырластығы мен қарапайым моральдық нормаларды ұстану туралы айтты. Алайда Мұхаммедтің идеялары оған дұшпандық танытқан меккелік ақсүйектер арасында кең қолдау таппады. 622 жылы Мұхаммед бірнеше ізбасарларымен бірге мүшріктердің қудалауынан Меккеден Мəдинаға қашады. Мұхаммед Мəдинада қаланың араб халқын өз айналасына жинап, алғашқы мұсылман қауымын (үмбет) құрды. Сегіз жыл бойы Мəдиналық мұсылмандар мен Меккелік мүшріктердің арасында айқын діни реңктерге ие кескілескен күрес (ғазауат) болды. Адамдар арасындағы өсімқорлық пен теңсіздікті айыптаған Мұхаммедтің ілімі исламның танымал болып, тез таралуына ықпал етті. 630 жылы мұсылмандар Меккені жаулап алғаннан кейін ислам жалпыараб дініне айналды, ал Мекке исламның орталығына айналды. Аймақтың тез исламдануына 5 – 7 ғасырлардың басына қарай ежелгі Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттерінің, Лахмидтер, Гасанидтер жəне Киндиттер патшалықтарының ыдырауы ықпал етті. Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін теократиялық мемлекет – Халифат құрылды. Зайырлы жəне рухани биліктің толықтығы халифтердің қолында шоғырланған. Алғашқы халифалар Əбу Бəкір, Омар, Осман жəне Əли болды. Олардан кейін халифатты Омейяд (661–750) жəне Аббасидтер (750–1258) əулеттері биледі. 7-8 ғасырлардағы алғашқы ислам мемлекетінің жүргізген жаулап алу соғыстары Батыс жəне Орталық Азия елдерінде, Солтүстік Африкада, Үндістанның бір бөлігінде жəне Закавказьеде исламның таралуына əкелді. Ислам Түркия арқылы Балқан түбегіне де еніп кетті. Ислам теологиясы тұрғысынан ең алғашқы мұсылмандар

Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пайғамбарлары: Нұх, Ибраһим, Дəуіт, Мұса, Иса жəне т.б. Сондықтан мұсылмандар Мұхаммед пайғамбарды исламның негізін салушы емес, тек ақиқат сенімді қалпына келтірген соңғы пайғамбар («Пайғамбарлар мөрі») деп санайды. Мұсылмандар яһудилер мен христиандарды «Кітап Иелері» деп атайды. Пайғамбарлар, дүние мен адамның жаратылуы, жаһандық топан су, т.б. жайындағы інжілдік хикаялар аздап өзгертілген күйде Құранда көрініс тапқан.

Исламның жеті парызы

Мұсылман культінің негізі Мұхаммед пайғамбардың өмірінде қалыптасқан бес негізгі діни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтіру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ұстау (саум), зекет (зекет – табыстың 2,5% мөлшерінде) жəне Меккеге қажылық (хадж). Кейбір теологтар «исламның бес тірегіне» тағы бір парыз қосады – жиһад (арабша «жігер», «сенім үшін күрес»). Исламды тарату жолындағы құлшыныс пен қажырлы қызметпен көрінеді. 9 ғасырда ислам догматикасында жиһадтың бес түрі туралы түсінік орнықты: рухани жиһад (Алла жолындағы ішкі өзін-өзі жетілдіру), қылыш жиһады (сенбейтіндерге қарсы қарулы күрес), жүрек жиһады (нəпсілерімен күресу), тілмен жиһад (мақұлданғанды əмір ету жəне айыптыдан тыю), қол жиһады (қылмыскерлерге тəртіптік шаралар). Қазіргі уақытта жиһадтың қарулы түрін мұсылмандардың террористік жəне экстремистік топтары өздерінің іс-əрекеттерін идеологиялық негіздеу ретінде пайдаланады.

Аллаға сену жəне Мұхаммедтің пайғамбарлық міндетін мойындау (куəгерлік жəне сенім). Шахаданың қасиетті формуласын айту, («Алладан басқа тəңір жоқ жəне Мұхаммед Аллаһтың Елшісі екеніне куəлік етемін») түсінумен қатар жүруі керек. Оның мəні мен оның ақиқатына шынайы сенім болу керек. Мұсылман болу үшін жүректегі иманмен Шахада формуласын дауыстап айту жеткілікті. Шаһаданы бала туылғанда жəне қайтыс болғанға дейін, күнделікті парыз намазында жəне оның сыртында оқу керек.

Намаз белгілі бір уақытта оқылады, белгіленген рəсім бойынша оқылады. Парыз намазы күніне бес уақыт: таң (фаджр), күндіз (зухр), түстен кейін ('аср), кешке (мағриб) жəне түнде ('иша) оқылады. Мұсылман намаз оқудан бұрын сумен (дəретпен) немесе таза топырақпен (тəйəммүм) дəрет алуы керек. Намаз жабық киіммен, Меккеге (құбылаға) қарап оқылады. Мұсылмандар əр жұма күні бас мешіттерге барып, арнайы жамағатпен бесін намазын (жұма намазын) оқиды. Жұма ғибадат əдетте моральдық, əлеуметтік немесе саяси мазмұндағы уағызбен бірге жүреді. Ислам дінінде парыз намаздардан басқа уақытта, жаназаларда, өмірдегі қиындықтарда, дəрет алғаннан кейін жəне мешітке кірер алдында оқылатын бірнеше нəпіл намаздар бар. Исламдағы діни өмірдің орталығы – мешіт. Ислам діні пайда болған алғашқы ғасырларда мешіт ғибадат үйі, діни мектеп, қонақ үй, билік органдары бөлімі функцияларын біріктіріп, мұсылман қауымының мəдени жəне қоғамдық-саяси өмірінің орталығы қызметін атқарды. Халық алдында сөз сөйлеу жəне шариғат сотының мəжіліс залы. Мешіт бірте-бірте өзінің зайырлы (саяси жəне құқықтық) функцияларын жоғалтты. Мұсылмандық дəстүрде мешіт ғимаратын бағыштау рəсімі жоқ, бірақ оның кеңістігінің киелі сипаты дінге сенушілердің мешітке барар алдында тазару рəсімімен ерекше атап өтіледі.

Мұсылман күнтізбесі бойынша 9-шы Рамазан айындағы ораза кезінде ораза ұстаған мұсылмандар таң атқаннан күн батқанға дейін кез келген тамақ, сусын, шылым шегу жəне басқа да нəпсі лəззаттарынан, соның ішінде неке жақындығынан бас тартуы керек. Ораза ұстағандарға таң атқанға дейін бірнеше минут (сухур) жəне күн батқаннан кейін (ифтар) бірден тамақтанған жөн. Кəмелетке толмағандар, науқастар, қарттар, жүкті жəне бала емізетін əйелдер, саяхатшылар жəне басқа санаттағы мұсылмандар ораза ұстаудан босатылады. Айдың қасиетті болуы Рамазан айының 27-ші түнінде (Қадір түні) Мұхаммед пайғамбарға Құранның түсуінің басталуына байланысты. Оразаның мақсаты – мұсылманның рухани негіздерін оятуға жəне физикалық өзін-өзі ұстау қабілетіне ықпал ету. Рамазан айында жалпыға бірдей парыз оразадан басқа Исламда əр түрлі жеке оразалар бар – ант берген (назр), күнəларды өтеу үшін (каффара) немесе тақуалықтан.

Парыз садақа (зекет) жыл сайын кедейлерге, мұқтаждарға, қарыздарларға, жолаушыларға жəне басқа да мұқтаж адамдарға төленеді. Салық мөлшерлемелері шариғатта əзірленген жəне қажетті мөлшерге (нисап) ие болғандар үшін жылдық табыстың 1⁄40 бөлігін құрайды. Зекет жеке қажеттіліктерге немесе егіншілікке арналмаған кез келген мүлік пен ауыл шаруашылығының жемістерінен алынады. Жыл сайын Ораза айт мерекесіне дейін əрбір мұсылман пітір садақасын төлеуге міндетті. Ислам діні парыз садақамен қатар ерікті садақа беруді де насихаттайды.

Исламдағы садақа мұсылманның Алланың разылығын алу ниетімен міндетті түрде, шамасы жеткенше мұқтаж жандарға беретін маңызды қосымша садақа. Кеңірек мағынада садақа – Аллаһ разылығы үшін шын ықыласпен жасалған кез келген жақсылық (тек материалдық емес). Садақа сөзінің түбірі «ыхлас» (сыдқ) сөзімен бір, ал зекет, бəлкім, төленетін мал-мүлікті көбейтумен (язку) немесе тазартумен (зеки) байланысты болуы мүмкін. Батыс ислам ғалымдары садақаны «əділдік» деген бастапқы мағынасында садақа беру сезімін дамытатын жəне апокрифтік жəне раввин əдебиетінде осы мағынада жиі қолданылатын садақамен байланыстырады. Садақа төлеу ислам дінінің маңызды бөлігі болып табылады жəне ол басқаларын ынталандырылады. Оның мағынасы – байлар мен кедейлер арасындағы əлеуметтік теңсіздік мəселесін ішінара шешу жəне адамдар арасында туыстық, шынайы қарым-қатынас орнату. Құран Кəрімде зекеттің жасырын бергені ашықтан жақсырақ. Сонымен бірге, көпшіліктің берген зекетіне тыйым салынбайды, өйткені ол басқа адамдар тарапынан да осындай қадамдарға ықпал етуі мүмкін. Адамның өзі мұқтаж болған кезде беретін зекет – бұл туралы Аллаһ Тағала: «Олар өздері мұқтаж болса да, оларды өзінен артық көреді. Ал өз сараңдығынан сақтанғандар табысқа жетеді» (59:9). Сондықтан садақаны қазіргі заманға сай парыз деңгейіне көтеру ешкімге зиянын тигізбес. Тақуа кедейге жасалған садақа, зұлым кедейге берген садақадан, егер олар бірдей мұқтаж болса, тек зұлымдарға жасалған садақа оны (Аллаһқа) жақындатып, оның жүрегін жаулауы ықтимал (дінге келуі). Адам кедейге беруге талпынған зекет, бірақ кейін ол мұқтаж емес басқа біреудің қолына түссе, оның сауабы əлі де толық мөлшеріне жетеді. Сахих хадисте бір адам байдың, ұры мен зинақордың қолына түскен зекеттің сауабын алғаны айтылады. Садақа – ең жақсы жəне ең таза амалдардың бірі.

Қайтыс болған мұсылман үшін садақа беру дүниелік өміріне қайта оралуды қалайды: «Раббым! Маған аз ғана уақыт бер, сонда мен садақа беріп, тақуалардан болайын».

Адам қаншалықты көп садақа берсе, соғұрлым оның мүлкі берекелі болады. Хадисте Пайғамбарымыздың: «Садақа мал-мүлікті азайтпайды» дегені айтылады. Ал Құдси хадисте: «Ей, Адам баласы! Оны жұмсаңыз, олар сізге жұмсайды!» Көңілге разылықпен берілген садақа иманның белгісі, ал ықылассыз садақа екіжүзділіктің белгісі. Алла Тағала мұнафықтар туралы: «…жəне ықылассыз садақа беріңдер» деген. Хадистердің бірінде Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегені айтылады: «Адам денесіндегі əрбір буын, күн сайын садақа беруі керек. Екі адамның арасындағы дауды əділ шешу – садақа. Адамды мінген жануарға отырғызуға көмектесу немесе оған жүк арту – садақа. Намаз оқу үшін мешітке барар жолдағы əрбір қадам – садақа. Жолдан өтіп бара жатқандарға қолайсыздық тудыратын нəрсені алып тастау да садақа болып табылады» (Бұхари, Сулх, 11; Муслим, Зекет, 56). Өздеріңіз білетіндей, адам өміріндегі ең маңызды нəрсе денсаулық. Буындарымыз бен сүйектеріміз, яғни қаңқамыз бір мезгілде өміріміздің жəне денсаулығымыздың негізі болып табылады. Сондықтан əр буынға күнде садақа беруіміз заңдылық. Өйткені, шын мəнінде, əрбір жаңа күн жаңа өмірдің басталуын білдіреді. Осы жəне басқа да осыған ұқсас хадистерге сүйене отырып, денеміздегі əрбір буын үшін садақа бар деп айта аламыз. Əрбір адам ағзасында 360 буын бар. Сондықтан олардың əрқайсысына күнде садақа беру керек. Бір қарағанда, бұл өте үлкен жəне ауыр парыз болып көрінуі мүмкін. Алайда осы жəне осыған ұқсас хадистерде келтірілген түсіндірмелер оның мүлде қиын еместігін көрсетеді. Мысалы, əрбір тəсбих («Субханналлаһ» сөздері), тахмид («Əлхамдулиллаһ» сөздері) немесе тахлил («Лə илəһə иллаллаһ» сөздері) айтылғаны садақа болып табылады. Садақа – сондай-ақ мақұлданған істерді орындауға ынталандыру жəне айыпты нəрселерден тыю (Муслим, Зекет, 54). Садақа тек зікір сөздерін айтудан тұрмайды. Адамдарды жақсылық пен ізгіліккке нұсқау, оларды барлық жаман жəне жағымсыз нəрселерден ескерту де садақа болып табылады. Көріп отырғанымыздай, садақа таратудың, яғни Алла Тағалаға шүкіршілік етудің көптеген жолдары бар. Міне, біз осы жолдардың кейбірін ғана атап өттік. Жоғарыдағы хадисте, сондай-ақ оған ұқсас хадистерден көріп отырғанымыздай, «садака» термині өте кең мағынаға ие жəне Аллаһ Тағаланың разылығына жетуге себеп болатын кез келген игі істер мен жақсы сөздерді қамтиды. Мəселен, басқа бір хадисте мына амалдар да садақа қатарына кіреді: отбасыңды күнкөріспен қамтамасыз ету; қонақтарды қабылдау; əйелімен жұптасу; жемісін басқа адамдар, сондай-ақ жануарлар пайдалана алатын жеміс ағаштарын отырғызу; мұсылман бауырына сəлем беру; басқалармен қарым-қатынаста мейірімділік пен ізеттілік (Муснад, V, 154, 167, 178; Бухари, Мазалим, 24; Тирмизи, Бирр, 36; Əбу Дəуіт, Татауву, 12). «Су отты сөндіргендей садақа күнəларды өшіреді» (Тирмизи) Бұл садақаның басты артықшылықтарының бірі. Садақа арқылы күнəлардың кешірілуі хадистерде жиі айтылады. Ғалымдар бұл жерде кішігірім??? күнəлар туралы айтып отырмыз деп түсіндіреді. Үлкен күнəлар тəубемен ғана кешіріледі. Ұсақ күнəлар – көзге көрінбейтін істер. Сондықтан күнді кішігірім күнəларсыз аяқтау үшін əр түрлі формада күні бойы садақа беру жақсы тəжірибе. «Садақалардың ең жақсысы – Рамазан айында берілген садақа». (ат-Тирмизи) Бұл хадис Рамазан айында зекеттің қадірінің арта түсетінін көрсетеді. Рамазан айында үнемі садақа беру əр адамның əдетіне айналуы керек. Бұл айда адам басқа айларға қарағанда əлдеқайда көп алады. Рамазаннан бөлек, зул-хижжа айының алғашқы 10 күні де садақа үшін жақсы уақыт болып саналады жəне ғалымдардың пікірінше, Рамазанға қарағанда жақсырақ. «Садақа мал-мүлікті кемітпейді». Бұл хадисті оқығаннан кейін сіз бұл шындыққа қайшы келеді деп ойлауыңыз мүмкін, бірақ ғалымдар бұл абсолютті ақиқат жəне шынайы түрде байлық сан жағынан да, сапа жағынан да ешқашан азаймайды дейді. Біз жұмсаған ақша бізге əртүрлі формада қайтарылады. Демек, садақа бізді мал-мүлікті жоғалтудан сақтайды. «(Аллаһтың) құлдары күн сайын таңертең тұрғанда екі періште түседі.

Солардың бірі: «Уа, Алла, садақа берушіге жақсылық бер!» дейді. Ал екіншісі: «Уа, Алла, садақадан тыйылғанды жой!» дейді. Садақаның тағы бір пайдасы – періштелердің дұғасы. Оның пайдасы зор, өйткені періштелер күнəсіз жаратылыстар жəне Аллаһтың олардың дұғасын қабыл етпеуіне еш себеп жоқ. Сондықтан садақа бізге екі есе пайда береді. «Садақа беруге асығыңыздар! Расында, қиындық оны жеңе алмайды». Бұл хадисте садақаның сауабы туралы айтылып қана қоймай, оның қалқан болатыны, адамды қиыншылықтардан сақтайтыны айтылған. Құран Кəрімнің «Темір» сүресінде: «Аллаға жəне Оның Елшісіне иман келтіріңдер жəне Оның сендерге берген нығметінен жұмсаңдар. Сендерден иман келтіріп, жұмсағандар үшін үлкен сауап бар» (57:7). Алла Тағаланың қасиетті кітабы Құранда мұсылмандарға: «Сендерге берген мал-мүлкімізден жұмсаңдар» (63:10) деп шақырады. Алла Тағала: «Садақа берсеңіз, бұл керемет. Ал егер кедейлерге садақа беріп, оны жасырсаңдар, бұл сендер үшін одан да жақсы» (2:271). Қасиетті Құран Кітабының «Сиыр» сүресінде Алла Тағала: «Алған нығметтеріңнен жəне жер бетінде сендер үшін өсірген нəрселерден садақа беріңдер жəне садақа ретінде жамандықты беруге ұмтылмаңдар. …» (2:267). Басқа хадистерде де осы тақырыпқа сілтемелерді табуға болады: Муслим жеткізген хадисте Мұхаммед пайғамбар: «Алла Тағала жақсылықтан басқа ешнəрсені қабылдамайды!» деген. «Сиыр» сүресінде Алла Тағала: «Мал-мүлкін Алла жолында жұмсағандар жəне садақаларын қорлаумен бірге жасамағандар үшін Раббыларының алдында сауап бар. Олар қорқынышты білмейді жəне қайғырмайды» («Бақара» сүресі, 262-аят).

Меккеге қажылық, егер физикалық жəне материалдық мүмкіндік болса, өмірінде кемінде бір рет жасалады. Қажылық зул-хижжа айының 12-ші айының 7-10 күндері аралығында болады. Ол Харам мешітіне, əс-Сафа мен əл-Маруа төбелеріне жəне Меккенің басқа да киелі жерлеріне бару, сондай-ақ əртүрлі тазарту рəсімдерін орындаудан тұрады. Ұсынылатын, бірақ міндетті емес іс-шараларға Мəдинадағы Мұхаммед пайғамбардың қабірін зиярат ету кіреді. Қажылық парызын өтегендер қажы деген құрметті атаққа ие болып, мұсылман қоғамында ерекшеленеді, алайда қабыл болған қажылық – атақ үшін емес, ерекшелену мен мақтану үшін емес, өз ақыретің үшін барған қажылық. Ұжымдық қажылықпен бірге жылдың кез келген уақытында орындалатын умра деп аталатын жеке қажылық бар.

Сенім ілімі

Исламда шіркеу сияқты институт жоқ, христиандықтағыдай догма да жоқ. Ислам ілімінің негізгі ережелері Құран Кəрімде жəне Мұхаммед пайғамбардың сүннетінде баяндалған. Мұсылмандық көзқарас бойынша олар Аянның əртүрлі түрлерін білдіреді Құдайдан келетін («Құдай айтқан») жəне Пайғамбардың өзіне тиесілі («Құдайдың рухымен жазылған»). Суннизмде бір Құдайға, періштелерге, Жазбаларға, пайғамбарларға, Қиямет күніне жəне тағдырға сену қағидаларынан тұратын канондық сенім ілімнің бір түрі дамыды. Құрандағы əлемнің суреті теоцентристік жəне белгілі бір мағынада антропоцентристік. Ислам антропологиясы христиан антропологиясынан айырмашылығы, «бастапқы күнəға» аса мəн бермейді, Құдай Адам мен Хауа ананың күнəсін кешірді, бұл Иса Мəсіхтің өзін-өзі құрбан ету қажеттілігін жояды. Алла барлық нəрсенің жалғыз жəне құдіретті Жаратушысы, оның нақты бейнесі жоқ жəне Исламдағы жалғыз құлшылық нысаны болып табылады. Құдай бəрін білуші жəне барлық жерде бар, əлемнің абсолютті билеушісі. Аса Қамқор жəне ерекше Мейірімді Раббысы үнемі жаратылғандарына ризық беріп, оларға үнемі қамқорлық жасап отырады, ал бүлікшілермен (имансыздар, күнəһарлар) өте күшті жəне қатал. Əр нəрсе Оның абсолютті бірлігіне, хикметіне жəне кемелдігіне куə. Ислам қатаң монотеизмді (таухид) талап етеді. Алланың бірегейлігіне сену жəне оған бойұсыну – иманның негізі. Өзгеге құлшылық ету (ширк) ең үлкен күнə. Ислам иудаизм мен христиандыққа қарағанда унитарлық принципті жүзеге асырудағы қатаңдық пен жүйелілікті талап етеді. Ислам Үшбірлік жəне Инкарнация сияқты христиандық догмалардан толықтай бас тартады, оларда шынайы монотеизмнен ауытқуды көреді. Пұтқа табынушылықтан қорқып, Ислам діні тек Құдайды ғана емес, адамдар мен жануарларды да бейнелеуге тыйым салады.

Періштелер (малайка) – Алланың қалауын сөзсіз орындайтын нұрдан жаратылған жаратылыстар. Ең танымал періштелер: Жəбірейіл пайғамбарларға илаһи аянды күзетіп, жеткізеді; Микаил барлық жаратылыстардың тағамына қамқорлық жасайды; Исрафил Қиямет күнінің келетінін жəне өлгеннен кейін қайта тірілуін хабарлайды; ал Өлім періштесі Азраил өлгендердің жанын алып кетеді. Жəннатты Ридуан періште, ал тозақты Мəлік періште басқарады. Əрбір адамға қамқоршы періштелер жəне оның барлық əрекеттерін қиямет күні алатын кітапқа жазатын екі періште тағайындалады. Рухтар əлемі періштелерден басқа жындар əлемінен тұрады, олардың негізгісі құлаған жын Ібіліс (Шайтан атанды). Ібіліс Алла жаратқан Адамға сəжде етуден бас тартты, бұл үшін Алла оны қарғады, бірақ оған қиямет күніне дейін адамдарды азғыру құдіретін берілді.

Исламға дейінгі қасиетті жазбалар, Пайғамбарларға түсірілген Құдайдың аяны əдетте Жазба түрінде болады. Ислам Мұса пайғамбарға түсірілген Тəуратты Қасиетті Жазба деп таниды; Забур – Дəуітке; Инжил – Исаға; Сухуф бірнеше пайғамбарларға түсірілген; Мұхаммед пайғамбарға Құран түсірілген. Исламдық тұрғыдан алғанда, Тəурат, Забур жəне Инжилдің түпнұсқалары сақталмаған. Мұсылмандар еврейлер мен христиандарға берілген Жазбалар бұрмаланған (тахриф), тек Құдай қорғаған Құран жер бетіне түсірілген күйінде сақталған деп есептейді. Қолданыстағы Таурат, Забур жəне Інжіл Исламдағы Қасиетті Жазбаларға жатпайды. Ислам ілімі бойынша Құран түскеннен кейін Тəурат, Зəбур жəне Інжілдегі діни ережелер Алла тарапынан жойылды. Тəурат – Алланың Мұса пайғамбарға түсірген қасиетті кітабы. Таурат Құранда əрдайым дерлік Інжілмен бірге айтылады. Ислам діні бойынша раввиндер мен хатшылар қасиетті кітаптың бір бөлігін ғана жаттап, Тəуратты бұрмалап, оған жоқ тыйымдарды жатқызған. Мұхаммед пайғамбар мен яһудилер арасындағы дауларда Тауратты пайғамбардың пайдасына куə ретінде келтіреді. Құрандағы Тəураттың дəйексөздері кейде дерлік бірдей, кейде жырларды (Забур) анық емес еске салады. Ислам дəстүрі Таураттың түпнұсқасы Навуходоносор II-нің Иерусалимді жаулап алуы кезінде өртеніп, жоғалғанын хабарлайды. Қалған жеке əңгімелер еврей халық дəстүрімен араласып, көптеген ғасырлардан кейін бір кітапқа жинақталды. Мұсылмандар бұл кітапты Мұса пайғамбар əкелген Тəураттың түпнұсқасы деп есептемейді. Забур – Ислам пайғамбары Дəуітке түсірілген Қасиетті Жазба. Исламда Зəбур Тəураттан кейінгі екінші жəне Аллаһ түсірген кітаптың көлемі жағынан ең кішісі болып саналады. Ислам теологтарының көпшілігі Забурды Псалтирь деп санайды. Дəуіт пайғамбар Мұсаның шариғатын басшылыққа алды, ал Забур Мұсаның шариғатын одан əрі нығайтуға шақырылды. Забурдың өлеңдері (забурлары) поэтикалық стильде ашылды. Инжил – Ислам пайғамбары Исаға түсірілген қасиетті жазба. Құран бойынша Інжіл Тəураттың ақиқатын растау үшін түсірілген. Бастапқыда Інжіл тек ауызша дəстүрде ғана өмір сүрді жəне Исадан кейін бірнеше ондаған жылдар ғана оның алғашқы жазбалары пайда болды. Біздің заманымызға жеткен Інжіл мəтіндері Иса пайғамбардың кейбір істерін жеке тұлғалардың қайталауы ғана бола отырып, бастапқы Інжілдің мағыналарын ішінара ғана көрсетеді. Ислам дəстүрі бойынша Алла Тағала жүз шиыршық (сухуф) түсірді, оның 21-і Адамға, 29-ы Шиске, 30-ы Ыдырысқа жəне 10-нан Ибраһим (Ибраһим) мен Мұсаға (Мұсаға) түсірілген. Құран (араб тілінен аударғанда – дауыстап оқу) – мұсылмандардың басты қасиетті кітабы. Құран 22 жыл бойы Жəбірейіл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға бөлік-бөліммен жеткізілген Құдайдың жаратылмаған жəне мəңгілік сөзі болып саналады. Мұхаммедтің көзі тірісінде Құранның мазмұны жадтан жеткізілді. Ол қайтыс болғаннан кейін Əділ халифа Османның бұйрығымен Құранның жазбаша мəтіні (мусхафы) жинақталып, халифаттың əртүрлі бөліктеріне жіберіліп, канондық деп жарияланды. Құран мəтіні 3-тен 286-ға дейін аяттардың (аяттардың) саны əртүрлі 114 тарауға (сүреге) бөлінген. Əртүрлі санақ нұсқалары бойынша Құранда 6204-тен 6236-ға дейін аят бар. Сүрелердің реті олардың мазмұнына немесе шыққан уақытына байланысты емес. Ең бірінші «Фатиха» сүресі ерекше құрметке ие, оны мүміндер дұға ретінде жиі оқиды. Құранның басым бөлігі рифмалық прозамен жазылған. Құранның барлық сүрелері (9-шы сүреден басқасы) «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен…» деп басталады. Құран мəтіні тек араб тілінде қасиетті, ал оның аудармалары, мұсылмандардың пікірінше, шынайы мағынаны жеткізе алмайды. Неге??? Бұл шамалы бірдеңе түсінгеннен де жаман ғой. Міне сондықтан қазір Қасиетті Ислам жерлерінде соғыс, аштық, жарылыс, елден безу. Басты себебі – Құранның ақиқатын түсінбеу немесе соған сай əрекет етпеу.

Ислам догмасының орталық ережелерінің бірі – пайғамбарлар арқылы илаһи уахи түсіру ілімі. Алла тағала адамдарға елшілерін жіберіп, олар арқылы өзінің əулиеліктерін, ерік-жігерін ашып, оларды жұмақта құтқарылатын хақ жолға бағыттайды.

Пайғамбарлар екіге бөлінеді: пайғамбарлар (нəбилер) жəне елшілер (расул). Құранда 25 пайғамбардың есімі кездеседі, оның ішінде Адам, Мұса, Нұх, Иса т.б. Бір аңыз бойынша барлығы 124 мың пайғамбар (нəби) жіберілген. Алайда оның 300-і ғана елшілер (расул) болған. Əрбір пайғамбар өз халқына уағыз айту үшін жіберілген жəне тек Мұхаммедтің миссиясы барлық тайпалар мен халықтарға бағытталған. Мұсылмандар бұрынғы пайғамбарлардың ілімін олардың ізбасарлары бұрмалаған деп есептейді, сондықтан тек Мұхаммед пайғамбар ғана ақиқат сенімнің соңғы елшісі.

Құран бойынша ақырзаманнан кейін қиямет күні болады. Оның жақындауының дəлелі ретінде Меккедегі Қағбаның жойылуы, Құранның ұмытылуы, Даджалдың пайда болуы, Исаның екінші рет қайта тірілуі, т.б. Алла тағала адамдарды жауапқа тартады, содан кейін сотталғандардың барлығы не тозаққа (жаһаннамға) тасталады, не жұмақ бақтарына (жəннат) барады. Адамның өлгеннен кейінгі жағдайы мүміннің өмірінде жасаған амалдарының жиынтығына байланысты. Барлық діни нұсқауларды мүлтіксіз орындаған мұсылмандар жəннатта мəңгілік рахатқа кенелсе, күнəһарлар мен кəпірлер тозақта азап шегеді. Құран кəрімде жəннат – бəрі молшылықта: тамаша ас, таза салқын су жəне түрлі лəззаттар бар тамаша жер ретінде берілген. Тəндік лəззаттарды рухани лəззаттар киеді, олардың ең жоғарысы – Алланың жүзін көру. Тозақтағы күнəһарлар ыстық шайыр мен оттан шексіз азапқа тап болады. Тамағы – зəккум ағашының жемісі, сусыны – ішін күйдіретін қайнаған су. Пайғамбарлар мен ізгі адамдардың шапағаттары азат етуге немесе тозақ азабынан құтылуға көмектеседі. Күнəһар мұсылмандар азды-көпті тозақта болған соң Алланың мейірімімен жəннатқа көшеді.

Тағдыр (Қадар мен қада) – жақсылық пен жамандықпен бірге Құдайдың алдын ала жазылғанына сену, негізгі догмалардың бірі болып табылады, оған сəйкес, əлем жаратылмай тұрып, Құдай əрбір нəрсе үшін оған не болатынын алдын ала белгілеген. Алла тағаланың қалауына байланысты болмаған ешнəрсе жоқ жəне Оның тағдыры болған оқиғалардың барысын ештеңе өзгерте алмайды. Тағдырға сену шынайы сенушілерді фатализмге жəне барлық əрекеттерін Құдайға «жаппарлауға» апармауы керек. Əрбір мұсылманның ерік-жігері бар жəне өз ісіне жауапты. Жанның өлмейтіндігіне сену, өлген кезде тəннен шығып, барзах деп аталатын белгілі бір жерде қиямет күніне дейін тұратын ерекше заттың (жанның) болуын болжайды. Исламдық сенім бойынша, «ақырзаман» сөзсіз келеді, оның уақыты тек Аллаға ғана аян. Дүниенің ақыры аяқталғаннан кейін, Құдайдың соңғы əділ үкімі үшін барлық өлгендердің қайта тірілуі болады. Сынақта Алла əрбір пенденің барлық іс-əрекетін қарастырып, бағалайды, содан кейін адам не тозақ азабын тартады, не жəннатта бақытты өмір сүреді. Христиан дінінен айырмашылығы, Ислам əрбір адам күнəсіз туылады жəне ақырет күні ол тек өз іс-əрекеті үшін жауап береді деп есептейді.

Ислам заңдары

Шариғат (араб тілінен аударғанда – дұрыс жол, заң, міндетті ережелер) – Құран мен Сүннетте бекітілген, бір жүйеге келтіріліп, діндарлардың өмірін барлық салаларда: діни қызметте, моральдық əрекеттерде, экономикалық, саяси салаларда реттейтін əлеуметтік, тұрмыстық, отбасылық ережелер жиынтығы. Мұсылмандық неке т.б қарым-қатынастар. Мұсылман елдерінде шариғат нормалары діни заңнама мəртебесіне ие. Басқа діндердің нормативтік үкімдерінен айырмашылығы, шариғат белгілі бір адамның өмірінің мəн-жайларын ескереді, бұл шариғат нормасын абсолютті етпейді. Шариғаттың құрамдас бөлігі – ислам құқығы. Бастапқыда мұсылмандардың барлық əрекеттері харам жəне мақұлданған (халал) болып екіге бөлінсе, шариғаттың түпкілікті қалыптасу уақытына қарай амалдар бес санатқа (хукм) бөлінді: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп саналған амалдар; мұстахаб (сүннет) – орындалуы қалаулы болып саналатын нəпіл амалдар; мубах – орындалуы міндеттелмеген, бірақ тыйым салынбаған рұқсат етілген əрекеттер; мəкрух – қалаусыз (танзих) немесе тыйым салынған (тахрими) деп саналатын əрекеттер; Харам – қатаң тыйым салынған əрекеттер. Дербес ғылыми пəн ретінде құқық теориясы мен əдіснамасы – «усул əл-фиқһ» қалыптасты, оның аясында құқықтың төрт «қайнар көзі» туралы ілім қалыптасты: екі «материалдық» дереккөз – Құран жəне Сүннет; жəне екі «ресми» – Ижма’ жəне ұқсастық бойынша Қияс. Сонымен қатар шариғат заңының қайнар көздеріне Пайғамбардың, сахабаларының пікірі, жергілікті əдет-ғұрыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлі рəсімдік жəне заңдық тыйымдар, мұсылмандарға шошқа етін жəне өлген жануарлардың етін, алкогольдік сусындарды, есірткі жəне басқа да мас ететін заттарды жеуге рұқсат бермейді. Құмар ойынына, ысырапшылдыққа жəне өсімқорлыққа тыйым салынады. Құран Исламға дейінгі Арабияда кең таралған жаңа туған қыздарды тірідей жерлеу дəстүріне тыйым салады, қанды кек алуды шектейді, өз-өзіне қол жұмсауға жəне адамдарды құқықсыз өлтіруге тыйым салады.

Мұсылман елдерінде табыстың 20%-ын құрайтын жеке меншікке салық (хұмс), ораза кезіндегі салық (пітір садақасы) жəне имансыздардан алынатын салық (жизия) бар[15]. Исламның əлеуметтік доктринасы теңдік, ынтымақ, белсенділік жəне аскетизмге қарсы тұруға толы. Мұхаммед пайғамбар былай деген: «Сендердің ең жақсыларың – көктегі нəрселер үшін жердегі нəрселерге немқұрайлы қарағандарың емес, керісінше істегендерің емес; Сендердің ең жақсыларың – екеуінен де алғандарың». Мұсылмандық этика осы ұстанымды ұстанып, еңбек пен байлықты жарылқап, бойдақтықты жоққа шығарады. Классикалық исламда белсенділік бағдары көбінесе Құдайдың алдын ала белгілеу догмасымен қатар өмір сүрді. Мұсылман теологтарының көпшілігі өздерінің ниеттерін жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін салуға, Құдайдың көмегіне сеніп, бар жағдайды өзгертуге шақырды жəне адамның бақылауынан тыс болатын нəрселерді алдын ала белгіленген деп қабылдау керек. Уақыт өте келе, құдайлық детерминизм, мұсылмандардың діни санасында, ең алдымен, белсенді емес фатализм жəне тыныштық рухында қабылданды. Ислам либерализмі, Халифат жағдайында пайда болған исламның классикалық саяси теориясы дін мен мемлекет бірлігін қорғайды. Халифаттың саяси идеалы сөзсіз теократиялық емес, сондықтан кейбір зерттеушілер «теократия» эпитетінің қолданылуына жол берсе, мұны əрқашан «атқарушы», «қорғаушы» жəне тіпті «зайырлы» теократия сияқты түсіндірулер арқылы жасайды. Көптеген заманауи мұсылман реформаторлары исламдағы билік тек зайырлы болуы мүмкін деп санайды, өйткені ислам «рухани» діни билікті білмейді. Қатаң мағынада шииттерге теократиялық (дəлірек айтсақ иерократиялық) идея тəн.

Исламдағы алғашқы діни-саяси бөліну VII ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Халифаттағы биліктің сипаты мен үздіксіздігіне қатысты келіспеушіліктер мұсылмандардың суннит, шииттер (арабша «ізбасарлар») жəне харижиттер (арабша «əрекет ету») болып екіге бөлінуіне əкелді. Сунниттер алғашқы төрт тура жолдағы халифаның билігінің заңдылығын мойындады, ал шииттер мұсылман қауымының жалғыз заңды басшысы төртінші тура жолдағы халифа жəне шииттердің бірінші имамы Əли (661 ж. қайтыс болған) жəне одан кейін өлім, оның ұрпақтары (Алидтер). Бұл бөлінудің салдарынан Араб халифатындағы азамат соғысы болды. 7 ғасырдан бастап ислам теологиясында иман мəселесі, үлкен күнə жасаған адамның жағдайы, тағдыр, илаһи болмыс пен сипаттардың арақатынасы, «жаратылу» сияқты теориялық мəселелерге қызығушылық туды. Құран жəне т.б. Осы мəселелердегі келіспеушіліктер бірқатар ағымдардың пайда болуына əкелді, олардың арасында сүнниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер жəне муғтазилиттер бар. Нəтижесінде исламда ресми православие қалыптаспады, теологиялық полемика көптеген ғасырлар бойы исламдық діни өмірдің ажырамас бөлігі болып қала берді. Көзқарастар мен мүдделердің белгілі бір тепе-теңдігі азды-көпті стихиялы түрде қалыптасады, оның тəн белгілерінің бірі мұсылмандардың жалпы рухани жəне өркениеттік бірлігін сақтай отырып, исламның көптеген жергілікті (аймақтық жəне этникалық) түсіндірмелерінің болуы. Суннизм – исламдағы ең үлкен конфессия (шамамен 85-90% мұсылман). Ол қоғам мүшелерінің көпшілігінің пікірлері мен əдет-ғұрыптарын, теориясы мен тəжірибесін білдіретін «мажоритарлық» ислам ретінде əрекет етеді. Суннизм шектен шыққандардың ортасы болып табылатын «дұрыс» доктринаға, сондай-ақ конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны заңдастыруға, қалыптасқан рəсімдерді, нанымдар мен институттарды заңдастыруға бағытталған. Екі калам мектебі – Аш’ари мен Матуриди дамытқан сунниттік теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ғасырларда сүннизмде құқықтық мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии жəне ханбали мазхабтары. Кейбір мəселелерде мазхабтар арасында келіспеушіліктер болғанымен, сүнниттік мəзһабтардың барлығы заңды жəне эквивалентті болып саналады. Мазһабтардың ішінде ең кең тараған (одан кейін дүние жүзіндегі барлық мұсылмандардың үштен біріне жуығы) 16 ғасырдың басында Осман империясында ресми түрде қабылданған жəне қазір бұрынғы КСРО мұсылмандары арасында басым болған ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялық мектеп, оның жақтастары, əсіресе, уахабшылар келіспеушіліктерді жоққа шығарумен, қасиетті мəтіндерді түсінудегі сөзбе-сөз, жаңашылдықтың барлық түріне төзбеушілікпен, діни рəсімдер мен нормаларды сақтаудағы тым қатаңдығымен ерекшеленеді[8]. Имамит шиіттері (он екі) Əли ибн Əбу Талибтің тікелей ұрпақтарынан 12 имамды таниды, олардың соңғысы Мұхаммед əл-Махди 9 ғасырдың соңында жұмбақ жағдайда жоғалып кетті. Исмаилилер 8-ғасырдың ортасында Джафар ас-Садықтың мұрагері мəселесіне байланысты шиіттердің бөлінуімен бірге екіге бөлінді; ерте қайтыс болған үлкен ұлы Исмаилдың есімімен аталды, оның ұлы Мұхаммед Исмаилит шииттік жетінші имам деп танылды. Шииттер Мəһдидің қияметке дейін шығып, жер бетінде теңдік пен əділеттілік орнататынына сенеді. Шииттер де сүнниттер сияқты Құранның қасиеттілігін мойындайды, сүннеттегі өздерінің хадис жинақтарын таниды. Сонымен қатар, шииттерде имам Əли туралы хадистерді қамтитын өздерінің «қасиетті жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден бөлек, шиіттердің ғибадат ететін орындары Ирактың Наджаф жəне Кербала қалалары, сондай-ақ Иранның Құм жəне Мешхед қалалары болып табылады. Имамит шиіттерінің ішіндегі ең ықпалды дінбасылары ірі молдалар (мужтахидтер) болып саналады, олардың ішінде ең беделділеріне Аятолла жəне Аятолла Ұлы атақтары беріледі. Шииттер уақытша некені (мута) заңды деп таниды жəне өз сенімдерін тақуалықпен жасыруды (тақия) қолданады. Шиіттерге бесін мен екінтіні, ақшам мен құптан намаздарын қатар оқуға рұқсат етілген. Сүнниттер сапарда ғана намазды біріктіреді. Ибадизмді дүние жүзінде 1,5 миллион мұсылман (барлық мұсылмандардың ~ 0,1%) ұстанады, олардың көпшілігі Оманда тұрады. Ибадизм көбінесе харижизмнің қалыпты нұсқасы ретінде байланыстырылады жəне қарастырылады, дегенмен Ибадилердің өздерін харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобының көпшілігінен айырмашылығы, Ибадизм күнəһар мұсылмандарды кəпір деп санамайды. Имам əл-Раби ибн Хабиб əл-Фарахидидің «Муснад» жинағындағылар сияқты кейбір Ибади хадистерінде Исламның ерте тарихына қатысты бірегей есептер бар, бірақ Ибади хадистерінің көпшілігін стандартты сунниттік жинақтардан да табуға болады; қазіргі ибадилер барлық стандартты сунниттік жинақтарды жиі мақұлдайды. Ажрадиттер, азрақиттер, маймуниттер, наждилер, язидтер жəне т.б. сияқты харижиттер қауымдары бұрынғы күштерін жоғалтып, қазір іс жүзінде əрекетсіз. Сопылық – исламдағы мистикалық ағым. Сопылық қозғалыс Омейядтар тұсында пайда болып, мұсылман қауымының күрт дифференциациясына жəне билеуші элитаның сəн-салтанат пен бос өмір сүруіне əлеуметтік наразылығын білдіретін аскеттік формаларды алды. 8-9 ғасырларда сопылық Құдайды мистикалық тануға бағытталған жəне фиқһтың теология, ритуализм жəне фиқһ схоластикасына қарсы ағымға айналды. Келесі екі ғасырда бытыраңқы сопылық қауымдар мен монастырлар дервиштік ордаларға немесе бауырластықтарға (тарикат) біріге бастады, олардың мистикалық тəжірибенің өзіндік жүйелері, бастау жəне инвестициялау рəсімдері жəне сыртқы белгілері бар. Тариқаттардың қызметі арқасында 13 ғасырдан бастап сопылық «халықтық» исламның негізгі формасына айналды. Сопылық ілім бойынша əрбір адам рухани тəлімгердің басшылығымен өзін-өзі жоққа шығару, аскетизм жəне дұға ету арқылы Құдаймен байланысқа қол жеткізе алады. Сопылық 4 кезеңнен тұрады: Шариғат – ислам заңдарын мүлтіксіз орындау; Тариқат – шəкірт рөліндегі жаңашылдық кезеңі, өз еркін ұстаз бен Алланың еркіне бағындыруға ұмтылу; Мағрифат – қисынсыз жолмен жеткен тəжірибесіз білім; Ақиқат – илаһи ақиқатты ұғыну. Сопылық тəжірибенің маңызды элементі зікір болып табылады, оның барысында дұға формулалары бірнеше рет қайталанады. Зикирлер тыныш (хафи) жəне қатты (дəһр) болуы мүмкін, соның ішінде музыка мен барабанды қолдану.

Құрантану және хадистану

Ислам құқығымен тығыз байланыста құрантану (əсіресе тəпсір) жəне хадистану сияқты діни пəндер дамыды. Ашылған деректерді тереңірек түсіну қажеттілігінен алыпсатарлық теология – калам дүниеге келді. Кəлəмнің негізгі мəселелері илаһи сипаттар мен илаһи болмыстың арақатынасы, сондай-ақ тағдыр мен таңдау еркіндігі мəселесі болды. Антикалық философияның, əсіресе аристотелизмнің ассимиляциясы нəтижесінде араб тілді перипатетизм пайда болды, оның ең ірі өкілдері əл-Фараби, Ибн Сина жəне Ибн Рушд. Мұсылман мемлекетінің əлеуметтік, оның ішінде құқықтық нормалар жүйесі 8 ғасырдың бірінші жартысына дейін негізінен исламға дейінгі бастау алған жəне өз қызметін жалғастырған нормалардан тұрды. Халифаттың құқықтық жүйесі бастапқыда римдік-византиялық, сасандық, талмудтық, шығыс христиандық құқықтың кейбір элементтерін жəне арабтар жаулап алған аумақтардың жеке жергілікті əдет-ғұрыптарын қабылдады, олардың көпшілігі кейінірек исламдандырылды жəне фикхке енгізілді. 8 – 9 ғасырдың бірінші жартысында фикх-фиқһ ғылымының өзіндік тілі мен əдістемесі дамыды; Құқықтық шешімдердің негізгі қайнар көздері Құран мен сүннет болды. Мұсылман қауымының бірауызды пікірі – иджма – құқықтық шешімдердің дербес қайнар көзі ретінде танылды. Фуқаһар кез келген практикалық сұрақтарға Құран мен сүннеттен жауап алуы керек деген қорытындыға келді жəне оны алудың əдіс-тəсілдері (əл-истинбат) біртіндеп дамып келеді. Олар ижтиһадтың негізі болды. Ұқсас бойынша жаңа нормаларды тұжырымдау шарттары бұрыннан белгілі шешімдерден пропорционалдық заң (иллаһ) алу арқылы белгіленді, осылайша құқықтық шешімдердің тағы бір қайнар көзі – қияс танылды. Қиястың танылуы фиқһтың ерекше бағыты – «усул əл-фиқһтың» пайда болуын белгіледі. Шамамен 10 ғасырда фиқһ ақырында дербес діни пəн ретінде пайда болды. 9-10 ғасырларда сүнниттік төрт негізгі мəзһаб қалыптасты: ханафи, малики, шафиғи жəне ханбали. Шииттік исламда қазіргі уақытта жафарит (имами), зəйди жəне исмаилит мазхабтары əрекет етеді. Əрбір мазхабтың ілімдері еңбектерде баяндалған, олардың көпшілігі ерте жəне классикалық орта ғасырларда мазхабтың негізін салушылар, олардың ең жақын шəкірттері мен ізбасарлары жазған. 9-ғасырдың ортасынан бастап сүнниттерде бірте-бірте өткеннің ірі фақихтары ғана ижтиһадқа құқылы деген пікір қалыптаса бастады. 10 ғасырдың ортасында үнсіз консенсусқа қол жеткізілді, бұл жаңа мəзһабтардың құқықтық шешімдерді (пəтуа) тұжырымдау тəсілдерінің өзіндік жүйесімен пайда болуын мүмкін етпеді. Белгілі бір мəзһабтың ілімін ұстану қажеттілігі тақлид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтің дамуы мойындалған мəзһабтар аясында жалғасын тапты. 19 ғасырдың екінші жартысында ең дамыған ислам елдерінің құқықтық жүйелерінде фикх құқығы өз орнын негізінен Батыс Еуропа үлгілерінен көшірілген заңнамаларға берді. Нəтижесінде фикх негізінен жеке мəртебелік қатынастарды реттеуде өз орнын сақтап қалды. Фиқһ заңының дамуы үшін 19 ғасырдың екінші жартысы – 20 ғасырдың басында. Биліктің тапсырмасы бойынша дайындалған, бірақ мемлекеттік мойындауын алмаған шығармалардың заң жобалары түрінде пайда болуы тəн болды[28]. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх рөлінің тұрақты төмендеуіне қарамастан, мұсылман халқының басым бөлігі бар елдерде фиқһтың жекелеген салалары, институттары мен нормалары əлі күнге дейін сақталуда.. Қазіргі жағдайда фиқһ заңы бір дəрежеде қолданылады, құқықтың формальды қайнар көзі ретінде өзінің маңызын сақтап қалды. Қазіргі уақытта көптеген ислам елдерінің конституциялары фикхтің негізгі нормаларын заңнаманың негізгі қайнар көзі ретінде таниды. Сондықтан тиісті заңнамаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалық еңбектер кеңінен қолданылады. 20 ғасырдың ортасынан бастап қазіргі заңгерлердің фиқһ құқығының жекелеген салалары мен институттары туралы еңбектері кеңінен тарады. Қазіргі əдебиетте фикхты жалпы жəне оның жекелеген салаларын жəне қазіргі заңнама мен басқа да құқықтық жүйелерді салыстырмалы түрде зерттеулер маңызды орын алады. Мұсылман сенімі ('ақида) догмалардың, идеялар мен концепциялардың бірегей қоры болып табылады. Ақида исламдық догматикалық-құқықтық жүйенің белсенді қалыптасу кезеңінде (8 ғ.) пайда болды, оның тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазылған шығармалар болды. Ашық полемикалық сипаттағы теріске шығарулардан айырмашылығы, ақида ислам догматикасы мен құқығының негізгі мəселелері бойынша догматикалық мектептің немесе жеке автордың ұстанымдарын баяндайтын, жариялау сипатындағы қысқа, айқын мəтін болды. Ақидада тұжырымдалған ережелердің алдында «сену керек…» (əл-иман би…), «біз сенімдіміз…» (на 'тақида) жəне осыған ұқсас […] формулаларымен келеді. Алғашқы ақидалардың бірінің мəтіні 8-ғасырдың басында сүнниттердің атынан қысқаша мəлімдеме жасаған сириялық теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенім концепциясы тобына жатады. Исламның негізгі догматикалық мектептерінің қалыптасу кезеңінде (IX-XI ғасырлар) имам Əбу Ханифаға жатқызылған «əл-Фиқһ əл-акбар» жəне «Китаб əл-уасия» сияқты ақидаға қатысты əйгілі кітаптар пайда болды. «Ақида» ат-Тахауидің, сондай-ақ мутазилизмнің ең көрнекті өкілдерінің қаламына жататын бірқатар ақидалар. 9 ғ. ортасында Бағдат дəстүршілері бірқатар ақидалар ойлап тапты, олардың ең танымалы Ахмад ибн Ханбалдың алты ақидасы. 10 – 11 ғасырдың басында алғашқы ашъари ақидалары (Ақида əл-Ашари) құрылды, дəстүрге қарсы əл-Жувейнидің «əл-‘Ақида əл-Низамия», маликилер. Ибн Əбу Зейд əл-Кайруванидің «ар-Рисала» болды. 9 ғасырдан бастап ақидаларға негізгі ережелерді дəлелдеу жүйелері енгізіле бастады, оларда арнайы «доксографиялық» бөліктер бар. 10 ғасырдағы ислам догмасының жəне құқығының дамуы мұсылман дəстүрінде «ақида» немесе «и’тикад» атауын алған кодекстердің пайда болуына əкелді. Бұл кодекстер негізгі догматикалық идеяларды, құқықтық, этикалық, ғұрыптық нормалар мен ережелерді ұсыну мен негіздеуді қамтыды. Бұл түрдегі ең елеулі еңбектер əл-Ашариге (10 ғ.), Ибн Баттаға (10 ғ.), əл-Ғазалиге (11 ғ.), əш-Шахрастаниге (12 ғ.), əл-Джиланиге (12 ғ.), ан-Насафи (14 ғ.)), Ибн Таймие (XIV ғ.) жəне басқа авторлар. Кең ауқымды кодтардың пайда болуына қарамастан, қарапайым жəне қол жетімді қысқа ақида əлі де сенім негіздерін көпшілікке «жариялаудың» негізгі нысандарының бірі болып қала берді. 11 ғасырда ол жоғарғы билік атынан «правоверия» жариялауға сайланды («Қадириттік сенім символы»). Құранды түсіну жəне түсіндіру ғылымына қатысты еңбектер («илм əл-Құран уа-т-тəфсир») исламдық діни ілімнің қалыптасуында шешуші рөл атқарды жəне араб Мұсылман қоғамы елдеріндегі идеологиялық жəне саяси күрестің негізгі кезеңдерін көрсетті. Ислам ілімі бойынша Құранның ең жақсы білімі Мұхаммед пайғамбарда болған, ол өзінің сахабаларына Жазбаның мағынасын түсіндірді. Пайғамбардың сахабалары көптеген аяттардың айтылу жағдайларын, Пайғамбардың қарсыластарымен айтысқа түсу себептерін жадында сақтаған. Бұл Құранның нақты пайда болу тарихын бейнелейтін тафсирлердің көпшілігіне бір немесе басқа түрде енгізілген ең көне қабат. Мұхаммед пайғамбар дүниеден өткеннен кейін Құранды тəпсірлеу міндетін оның сахабалары шешті. Сахабалардың ішінде ‘Əли ибн Əбу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Масғуд, Убай ибн Ка’б тəпсірлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбір сахабалар Құранды тек Пайғамбардың сөздеріне сүйене отырып тəпсірлеген. Басқа бөлігі де (‘Умар ибн əл-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) өз пікірін дəлелдеу үшін араб тілі мен дəстүрлі араб поэзиясынан мысалдар келтірді. Бастапқыда тəпсір негізінен ауызша түрде болған. Мешіт имамдары жұма уағызынан кейін жеке аяттар мен сүрелерге жиі түсініктеме берді. Саяхатшылар мен уағызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христиандық мəдени ортаға (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирдің дамуы Мұхаммед пайғамбардың сүннет құрамымен байланысты. 8-ғасырдың екінші жартысында Құран мəтінін түсіндіруге қатысты хадистер жинақтары пайда болды, оларда «Құранды сүннет түсіндіреді» (əс-сунна туфассиру-л-Құран) қағидасы бар. Кейінірек əл-Бухаридің жалпы хадис жинақтарында (мысалы, «Сахихта») арнайы бөлімдер пайда болды. 10 ғасырдан бастап Құран тəпсірі дербес ғылымға айналып, хадистанудың бір бөлігі ретінде қарастырылмады. Құранды басқа тілдерге аударуға тыйым салу жағдайында Қасиетті Жазба мəтініне ілеспе түсіндірмелер араб тілін білмейтін мұсылмандарды Құранмен таныстыруда маңызды рөл атқарды.Тəпсір ғылымы дамыған сайын мұсылман əлемінде тəпсірдің үш негізгі мектебі дами бастады: Ибн ‘Аббас негізін қалаған Меккелік мектеп (687 ж. өл.); Ибн Масғуд негізін қалаған куфи мектебі (682 ж. өл.); Убай ибн Кағб (643 ж. өл.) негізін салған Медина мектебі. Бұл мектептердің өкілдерінен басқа халифаттың басқа аймақтарында Құранның атақты тəпсіршілері де болды (мысалы, Даххак əл-Хорасани (өл. 723), Ата əл-Хузали (өл. 744), Ата əл-Хорасани (757 қ.б.) жəне т.б. Хадистану (мысалы Фатх əл-Бари – Ибн Хажар əл-Асқаланидің «Сахих əл-Бухари» хадистер жинағына жасаған түсіндірмесі) Сүннет жəне хадистану бір-бірімен өте тығыз байланыста. Сүннет – Құраннан кейінгі екінші иман көзі. Ол Мұхаммед пайғамбардың істері мен сөздері туралы қиссаларда баяндалады. Алғашқы хадис жинақтары хижра 1 ғасырында (7 ғасыр) жинала бастады.

Исламның əртүрлі ағымдары өздерінің хадис жинақтарын беделді деп таниды. Осылайша, сүнниттер əл-Бухари (810-870), Муслим (821-875), Ибн Мажа (824-887), Əбу Дауд (817-889), ат-Тирмизи (824) құрастырған жинақтарды сенімді хадис жинақтары деп санайды жəне ан-Насаи (829-915). Шииттер Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтары (Алидтер) жəне кейбір сахабалар (Аммар ибн Ясир, Салман əл-Фариси, Əбу Зар, т.б.) жеткізген хадистерді ғана сенімді деп санайды. Шииттер арасында əл-Кулайнидің (864-941), Ибн Бабавайх ас-Садуктың (923-991) еңбектері жəне Мұхаммед ат-Тусидің (966-1067) екі жинағы хадистердің канондық жинақтары болып танылған. Хадистер негізінде Мұхаммед пайғамбардың (сира) түрлі өмірбаяндары жинақталған[6]. Ислам қағидаларының ақылға қонымды түсіндірмесін беретін кəлəм («илм əл-кəлəм») деп аталады. Кейбір мəселелерді шешуде ең жоғарғы билік ретінде ақылға жүгіну кəлəмді пəлсафпен біріктірді. Кəлəм (мутакаллим) мен фəлсафты жақтаушылар арасындағы айырмашылық біріншілерінің пайымдауларының бастапқы нүктесі ретінде осы дінге тəн мəселелерден басталса, екіншісі философияның көне үлгілерінен шығуынан көрінді. «Философтардың» өздері (фаласифа) өз ғылымы мен калам арасындағы негізгі айырмашылықты пайымдау əдістерінен көрді: фалсафа аподиктикалық пайымдауды, ал калам диалектикалық пайымдауды (терминнің аристотельдік мағынасында) пайдаланады. Полемика жүргізген кезде мутакаллималар көбінесе оппонент қабылдаған тезистерден қалаусыз немесе қисынсыз қорытындыларға (илзам) жүгінетін. Қалам бастапқыда əртүрлі діни жəне саяси топтармен (харижиттер, кадариттер, жабариттер, муржииттер) пікірталастар, сондай-ақ басқа дін өкілдерімен (зороастризм, христиандық) талас-тартыс кезінде пайда болды жəне дамыды. Бұл дауларда Құранның символдық-аллегориялық интерпретациясына (та'уил) негізделген жəне кейбір тезистерді дəлелдеу кезінде діни билікке сілтемелерді (тақлид) алып тастайтын, каламға тəн пайымдау əдісі əзірленді [35]. Каламның (кəлəм өзегі) негізгі проблемалары: мұсылман басшысына (халифа, имам) қажетті қасиеттер; адамның өз іс-əрекеті үшін жауапкершілігі (өз еркі ме, əлде тағдыр ма?), адамның қарапайым мұсылман (муслим), шынайы мүмін (му'мин), кəпір жəне үлкен күнə жасаған адам (сахиб əл-кəбира); Алланың бірлігі (таухид) жəне оның болмысы мен сипаттарының арақатынасы; Құранның уақытында жаратылуы немесе жаратылмауы. Каламның (дакик əл-қалам, латиф əл-қалам) «нəзіктері» табиғи философиялық сипаттағы тақырыптарды (қозғалыс пен тыныштық, субстанция мен акциденция, атомдар мен бостық) қамтыды.

Ақырзаман

Ақырзаманның негізгі жəне кіші белгілері туралы көптеген хадистер бар жəне 14 ғасыр ішінде дүниеде болып жатқан оқиғалар олардың сенімділігін растайды. Бұл кітапта мен мұсылмандардың қазіргі үмметі үшін ең өзектісін ғана ұсынамын.

1)      Пайыздан жемеген (яғни, өсімқорлықпен айналыспаған) халық пен банк қалмады. Бірыңғай кредитпен қоректенбесе де, оның шаңына тұншыққан талай адамды көрдік, естідік. Ең бірінші проблема адам үшін финанстық жағдай

Негізінде несиелер мен қарыздар психикаға өте теріс əсер етеді, бірақ тек қазаққа емес. Ипотека 20-30 жылға дейін, автокредит 10-20 жылға дейін, жиһаз 3-5 жылға дейін бөліп төлеу. Бөліп төлеу деген не – қаржылық ауыртпалық, оны қанша сезінбейі жүре берсек те, ипотека мен кредитті банк сізге тегін беріп жатқан жоқ, біз соны əлі күнге дейін түсінбейміз. Рассрочка да тегін емес, товардың бағасын көтеріп қояды, бəрібір сол пайызды қайтарып бересіз. Доставка тегін – бұл маркетингтік қадамдардың бірі. Адамның психологиясымен ойнау өте оңай.

Қарыз алушының өтеуге ақшасы бар болса, 1-2 шағын несие əдетте психологиялық жағдайға əсер етпейді, нағыз өз-өзіне сенімді адамдар. Мен ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелері бар қарыз алушыларға таңғаламын, сен менің жазғанымнан бір нəрсе түсіндіңіз бе? Сізге бір адам тап болған қиын жағдай туралы айтып берейін, ол жұмысынан айырылып қалды, ал оның қалған қарызын кім төлейді? Бұндай адам ең бірінші қорқыныш сезімін бастан кешіреді, жаңа жұмыс іздеудің орнына, төлемге қабілетсіздігін мойындамайды.

Несиені қайтара алмай қалған кезде басқа жұрт ашуланып, депрессиялық күйге түседі, бірақ тек қазақтар емес, себебі үкімет өзі берді, өзі жапсын. Қарыз алушыларға тұрақты күйде немесе, ол сондай-ақ, ұзартылған күйзеліс күйі қауіп төндіреді.

Басқа жұрт үнемі қысымды сезінеді, əсіресе несиені өтеу тек өзіне ғана байланысты болса. Ал қазақ еркіндік сезінеді, əсіресе қағазды қолға алған кезде.

Басқа жұрттар қарызын төлей алмаса – басқалармен қарым-қатынасы нашарлайды, бізде керісінше күшейеді. Адам тұйық болады жəне басқа адамдармен араласудан аулақ болады. Ал қазақ ешқашан сондай ақкөңіл болмаған, дəл сол кезде шын ақкөңіл болады, басқа адамдармен араласуы он есеге көбейеді. Борышкердің достарымен кездесуге мүмкіндігі жоқ, өйткені ол ақшасын үнемдеп жұмсауға мəжбүр болады, қазақ ысырапшылдығын жалғастыра береді. Сондықтан қарызы бар адамдар жиі барлық байланыстарды тоқтатады, қазақ болса байланыстарды күшейтеді.

Жақын адамдармен қарым-қатынас нашарлайды, қазекемдікі жақсарады. Борышкер жұмсалған əрбір тиын үшін кез келген себеппен отбасына талап қоя бастайды, қазақ келесі тойға дайындығын бастайды. Денсаулыққа да нұқсан келеді, қазақ өлер сəтінде ғана денсаулықтың қадіріне жетеді. Тұрақты стресс жағдайында жұмыс істейтін ағза қалпына келуді тоқтатады, қазақтың денсаулығы өзінен-өзі қалпына келе бастайды. Қанда адреналиннің жоғары деңгейі сақталады, бұл иммундық жүйенің жұмысына кедергі келтіреді, қазақ стрессті стресспен жеңеді. Адам вирустар мен бактериялардың барлық түрлеріне осал болады, қазақтың иммунитетіне жететін иммунитет жоқ.

Демалыстың кез келген түрі пайдалы, миды несие туралы ойдан тазалау үшін, қазақтың миын тазалап қажеті жоқ, самоочищение. Басқа жұрттың Миы үнемі «қауіп» сигналын жібереді, ал қазақтың Миы «қашуға дайындалу» арқылы жауап береді. Жұрттың Миы үшін бұл соғыс, ал қазақтың Миы үшін бұл қалыптың жағдай.

Көбінесе мұндай жағдайларда адамдар миындағы қарызынан қашу үшін алкогольге немесе есірткіге жүгінеді. Бір күнə, одан да ауыр күнəларға алып келеді. Неліктен қарызы бар адамдар тағы жаңадан несие алады? Психологтар бүй дейді: Адам несие алған кезде эйфория күйінде болады. Ол өзінің арманына бір қадам жақын түрады. Ол қатты қалаған объектісіне (машина, пəтер, құрал-жабдықтар, т.б.) қарап, көптен бері қалаған нəрсеге ақыры қол жеткізе алатынын түсінеді. Сатып алудан эйфория басылғанда, пайыздарға, төлемдердің мөлшеріне жəне ақылмен бұның бəрі қарыз екендігін түсінген кезде алдану жəне əділетсіздік сезімі пайда болады. Күйзеліс салдарынан, қиын жағдайлардан шығу қабілеті жоғалады. Ішкі тепе-теңдік бұзылуы мүмкін.

Бір қызығы, несие бойынша өмір кейбір қарыз алушылар үшін өте ыңғайлы. Міне, мұндай адамдардың терең сенімдері:

1) Болашақ ай сайынғы нақты төлейтін ақшаларды белгілеп қояды.

2) Қарызбен өле алмайды – себебі оның өмірі сақтандырылған, вдруг жаңбыр жауып кетсе, қолшатырыңыз бар.

3) Қарыз алушының өмірі басқалар үшін құнды болады, себебі ол тез арада байып кетеді.

4) Барлық ақша жоспарланған, бұл өмірге тəртіп əкеледі.

5) Несиелер сізді тұрақты болуға жəне қол жеткізілген табыс деңгейінен төмен түспеуге міндеттейді.

6) Ортақ қарыздар ерлі-зайыптыларды ажырасудан сақтайды. 7) Ажырасқан жағдайда мүлікті бөлуден қорғау.

Несиенің пайдасы да бар екен деп қазекең қатты қуанып кеткен шығар. Бірақ бұл қарыздық тұзаққа түспеу үшін жайлылық иллюзиясы ғана. Сізге ең бастысы шыныменен уақытында қарыздарыңыздан құтылу маңызды. Сіз қарыз алғыңыз келетінін түсіндіңіз: кіріс пен шығыстың жоспарын жасайсыз, болашаққа қарайсыз жəне нағыз мұсылман сияқты өз əрекеттеріңізге жауапкершілікпен қарайсыз. Міндетіңізді орындауға дайын болған кезде ғана сіз несиеге дайынсыз.

Сонымен қатар, Жеке тұлғаның жетістіктерді немесе сəтсіздіктерді тек ішкі немесе тек сыртқы факторларға жатқызу қабілеті бар. Бəрін іштен көретін адамдар өзімен болған барлық жағдайға өзін кінəлі санайды. Қиын қаржылық жағдайда адам өзін-өзі кінəлайды, одан қалай шығуға болатынын ойлап, содан кейін нақты əрекеттерге барады. Өз проблемаларына қоршаған орта жəне басқа адамдар кінəлі деп есептейтін сырттан көретін адамдар үшін қиынырақ. Бəрін сырттан көретін адамдар теріс əсерге көбірек бейім. Əрине, жағдайдан шыға алмау сияқты обсессивті ойлар мен эмоциялардың тұйық шеңберінен шығу үшін өз психологияңызбен жұмыс істеу қажет.

Не істеу керек: тығылу керек, қашу керек. Қалжың, психологиялық стрессті азайту үшін жағымды эмоцияларға көбірек көңіл бөліңіз, сондай-ақ болашаққа деген қорқынышты азайту үшін қосымша табыс көзін қамтамасыз етіңіз.

Жағымсыз əсерді азайту позитивті, продуктивті ойларға назар аударуды үйрену пайдалы. Күн сайын өзгелерге, өмірге, Аллаға ризашылық пен қуаныш білдіріңіз. Жұмысты жоғалту қорқынышын азайту үшін қосымша табыс опцияларының болуы маңызды. Күнделікті қуаныш пен қанағаттану деңгейін арттыру үшін демалыс пен жұмыс уақытын жоспарлаңыз, психоэмоционалдық жаттығу жасаңыз, өзіңізге ұнайтын, Жаратушыға ұнайтын амалдарды жасау маңызды.

Өзіңізді психологиялық ұрып-соғып алмау маңызды. Көбінесе сіздің Санаңыздағы бейне (Визуализация) шындықтан (шынайы өмірден) əлдеқайда қараңғы болады. Теріс ойларға көп көңіл бөлуді тоқтатып, қазіргі сəтке назар аударыңыз. Қарапайым тыныс алуыңызды бақылаңыз, ішкі тыныштықты қамтамасыз етуді үйреніңіз (Жеті Аспан кітабынан). Бұл күйде жұмыс əлдеқайда өнімді болады, жаңа идеялар пайда болады жəне басқалармен қарым-қатынас жасау оңайырақ болады. Спортпен айналысу психологиялық стрессті азайтуға көмектеседі. Тағы бір тиімді əдіс – ішкі алаңдаушылықтан шығу үшін оңаша жерде айқайлаңыз, қалжың, бірақ бұл шыныменен көмектеседі екен. Бұл мүмкін болмаса, дəптерге жағымсыз ойларды жазуды ережеге айналдырыңыз. Осылайша сіз басыңызды олардан тезірек босата аласыз.

Алаңдаушылық пен қорқынышқа қарсы Позитивті, рационалды көзқарасты сақтап, ағымдағы жағдайға емес, оны қалай түзетуге болатынына назар аудару маңызды. Э Қарызыңызды өтеу үшін үнемдеуге кеңес беремін. Бұл керемет кеңес емес, бірақ сіз кезінде ақшаны үнемдемегенгіғ салдарынан қарыз алдыңыз. Қарыз алушының қалай да болса несиені қайтаруға тырысуы өзіне психологиялық соққы болып тиеді.

Көбінесе мерзімі кешіктірілген төлемдері бар адамдар банк қызметкерлері мен инкассаторлардың жек көретін тұтынушылары болады. Ішкі абырой сезімін сақтаңыз жəне манипуляцияларға, өзіңізді ашуландыруға, қорлау əрекеттеріне жауап бермеуге тырысыңыз, ұмытпаңыз сіз банктің ең жек көретін тұтынушысысыз. Есіңізде болсын, олардың сізді қорлауға құқығы жоқ. Егер коллекторлар сізге қауіп-қатер төндіріп немесе теріс мəлімдемелерге жол берсе, сіз олар туралы шағымдана аласыз. Мен сізге қандай жағдай болса да жасырынуға кеңес бермеймін. Бұл тек қорқыныш сезімін арттырады. Адам белгісіз нөмірдің кез келген қоңырауынан қорқа бастайды, қараңғыда көшеге шығуға қорқады, тұйық, ашушаң болады. Банкке хабарласып, жағдайды түсіндіріп, ағымдағы мəселенің шешімін бірге табуға тырысыңыз. Мысалы, кейінге қалдыруды сұраңыз. Проблемалар туралы ойламауға тырысыңыз. Миыңызға демалыс беріңіз. Осыдан кейін жұмысыңыз əлдеқайда тиімді болады. Өз өміріңізге жауапкершілікті алыңыз, экономикалық жағдайды, отбасын, жұмыс берушіні кінəлауды доғарыңыз. Бұл қарапайым болып көрінеді, бірақ іс жүзінде бұл оңай емес. Өз өміріңізді басқаратын жалғыз адам өзіңіз екеніңізді ұмытпаңыз. Қиын қаржылық жағдайдан шығуға көмектесетін жаңа мүмкіндіктер мен перспективаларды ашыңыз.

2) Көптеген адамдар дінді дүниелік игіліктерге (құны жоқ) айырбастайды.

Сасық дүние – бұл Аллаға деген сенімнің төмендеуіне ықпал ететін жəне олардың азғырушылары – сыртқы факторлар арқылы ішкі Аллаға деген адалдықты бұзушылар. Дүние тіршілігінің арбауына алданып, уақытын тек дүние игілігіне (құны жоқ) жұмсаса, ол тек дүние лəззатын ғана алады. Расында, Алланың құлы тек дүние тіршілігін құмарта қаласа, оған жаны берік болса, бір сөзбен айтқанда Дүниенің құлы болса, тек соған ғана тəуелді болса, иманы мен тақуалығы əлсірейді.

Ибн əл-Қайим, Аллаһ оны рахым етсін, былай деп жазды: «Алланың құлы осы дүниеге қаншалықты шөлдесе, соғұрлым оған қанағаттанса, соғұрлым ол Аллаһқа мойынсұнуға жəне ақырет мекеніне жетуге тырысады». Міне, сондықтан Хаким əрі бəрін білуші Алла Құран Кəрімнің көптеген аяттарында бұл дүниенің азғындығы мен мəнсіздігін баяндаған.

Аса Пəк Раббымыз: «Біліңдер, дүние тіршілігі араларыңдағы ойын жəне көңіл көтеру, безендіру мен мақтану, сондай-ақ көбірек мал-мүлік пен бала-шағаға ие болуды қалау. Бұл (дүние) жаңбыр сияқты, өсімдіктер диқандарды қуантады, бірақ кейін олар кебеді, сіз олардың сарғайғанын көресіз, содан кейін олар шаңға айналады. Ал ақыретте Алладан қатты азап пен кешірім жəне қанағат бар. Дүние тіршілігі тек алдау» («Темір» сүресі, 20-аят);

«Оларға дүние тіршілігі туралы мысал келтір. Ол көктен түсірген су сияқты. Жердегі өсімдіктер онымен араласады (немесе оның арқасында араласады), содан кейін желмен шашыраңқы шөптің құрғақ сабақтарына айналады. Расында Алла əр нəрсеге құдіретті. Байлық пен бала-шаға дүние тіршілігінің сəні, бірақ Раббыңның алдында өшпейтін ізгі амалдардың сауабы жақсырақ əрі солардан үміт артқаның абзал.» («Үңгір» сүресі, 45-46 аяттар);

«Алла қалағанының ризығын көбейтеді немесе шектейді. Олар дүние тіршілігіне қуанады, ал бұл дүние тіршілігі ақыретпен салыстырғанда өткінші лəззат» («Найзағай» сүресі, 26-аят);

«Ақиқатында, Бізбен кездесуді үміт етпегендер, дүние тіршілігіне қанағат етіп, оған разы болғандар, сондай-ақ аяттарымызды ұмытқандар, тапқандары үшін от оларға пана болады» (Юнус сүресі, 7-8 аят).

Бұл тек дүние тіршілігін ғана мойындап, оған сүйеніп, Алланың белгілеріне немқұрайлы қарап, Оған жолығудан үміттенбейтіндердің барлығына жасалған ең үлкен ескерту.

Алла Тағала дүниеден разы болған мүміндерді сөгіп: «Əй, иман келтіргендер! Неліктен сендерді Алла жолында жорыққа шақырғанда, жерге қатты құлайсыңдар? Ақыреттен гөрі дүние тіршілігіне ризасыңдар ма? Бірақ дүние тіршілігінің өткінші лəззаты ақыретпен салыстырғанда шамалы» («Тəубе» сүресі, 38-аят).

Ал Амр ибн Ауқтың (Алла оған разы болсын) хадисінде Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Алланың атымен ант етемін, мен сендерге кедейлік келеді деп қорықпаймын. Мен жер бетіндегі дүние, сенен бұрын жайылғандай, сендерге жайылып, сосын олар жарысқандай, сендер де оған жарысасыңдар жəне олар құрдымға кеткендей, сендер де құрып кетесіңдер деп қорқамын» (əл-Бұхари, Муслим). Хадистің бір нұсқасында: «…жəне оларды қалай баурап алса, сендерді де баурап алады» (əл-Бухари, Муслим) делінген.

Бұл тақырыпта көптеген қасиетті мəтіндер бар жəне кімде-кім Аллаға деген сенімі мен махаббатын нығайтып, оны жамандықтар мен кемшіліктерден қорғағысы келсе, дүниелік сəн-салтанаттан аулақ болуы керек жəне жердегі азғыруазғырушы адамдардан немесе топтардан сақтануы. Алайда, бұл Ақиқат туралы ойлағанда ғана мүмкін болады.

Жердегі өмір өткінші, ал дүние игіліктері тез бұзылатын, тұрақты емес, кемелсіз жəне елеусіз. Егер адам олар үшін жарысып, солар үшін талпынса, онда олар оған көптеген қиыншылықтар мен қайғылар əкеледі, бұл дүниеде болмаса да ақыретте. Ақырында, өлім сəтінде дүниеге деген махаббат жоғалып, уақытша бақыт тоқтап, оның орнын мұң мен өкініш басады.

Ақырет өмірі мен оның таянуы, əрі болмай қоймайтын басталуы туралы ойлау керек. Ол ұзақ жəне мəңгілік, ал оның пайдасы мен қуанышы ұлы жəне асыл болады. Олар біздің жердегі дүниеден мүлде басқаша болады, өйткені Аса Пəк Алла Тағала бекер айтпаған: «Бірақ жоқ! Ақырет жақсырақ əрі ұзағырақ болса да, дүние тіршілігін артық қоясыңдар» («Аса жоғары» сүресі, 16-17 аяттар).

Дүние нығметтері кемшілікке толы жəне өтпелі болса, ақырет нығметтері кемел əрі тұрақты. Адам осы екі ақиқатты ойлап, дүние мен ақыретке дұрыс қараса, болашақ өмірді, яғни мəңгілік өмірді артық көретіні жəне бұл өтпелі дүниеге арқа сүйемейтіні сөзсіз. Алла Елшісінің, оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын, оның сахабалары мен олардың өмір жолындағы тағдыры туралы ой жүгірту оған осында көмектеседі. Дүниелік заттарды тастап, олардан бас тартты; оларды жан-тəнімен жақсы көрмеді жəне оларды өз ізденістерінің объектісіне айналдырмады. Олар бұл дүниені жұмақ емес, түрме деп санады, аскетикалық өмір салтын ұстанды жəне жердегі сəн-салтанаттан аулақ болды. Бірақ егер олар оны қаласа, олар одан қалағанның бəрін алар еді. Пайғамбарымызға, оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын, жердегі қазынаның кілті ұсынылды, бірақ ол одан бас тартты. Оның серіктеріне жердегі игіліктер молынан берілді, бірақ олар оны ақыретте жомарт сыбағаға айырбастамауды жөн көрді. Олар бұл дүниенің мəңгілік мекен емес екенін, қуаныш мекені емес екенін, тек уақытша пана екенін білді. Олар мұның өте тез таралатын жазғы бұлт немесе аяқталмай тұрып шыңына жетуге уақыты жоқ өткінші арман сияқты екенін түсінді.

Алла Тағала: «Егер біз оларға ұзақ жылдар бойы [игіліктерді] пайдалануына рұқсат етсек, содан кейін оларға уəде етілген нəрсе келсе, онда оларға пайдалануға рұқсат етілген нəрсенің ешбір пайдасы болмайтынын білесің бе?» – деді. («Ақындар» сүресі, 205-207 аяттар);

«Сол күні Аллаһ оларды (жерде немесе қабірлерде) күннің бір сағаты ғана болғандай жинайды да, олар бір-бірін таниды» («Юнус» сүресі, 45-аят);

«Қиямет келген күні күнəһарлар [жер бетінде немесе қабірлерінде] бір сағат қана болдым деп ант етеді» («Рим» сүресі, 55-аят).

Алладан жүректерімізді Иманмен қуаттап, ашық (адам адамға) пен жасырын (шайтан адамға) азғырулардан сақтасын.

3) Фитна күнде келеді, ал адамдарды жас, тəжірибесіз ұрпақ басқарады.

Исламдағы фитна – "азғыру" немесе "сынақ", араб тілінен аударғанда "күйзеліс" деп те аударылады. «Фитна» сөзінің – «келіспеу», «бөліну» немесе «бұзақылық» деген де мағыналары бар. Аллаһ екіжүзділер туралы: «Егер олар сендермен жорыққа шықса, сендерге тəртіпсіздіктен басқа ешнəрсе қоспайды, керісінше, араларыңда шатасушылық тудырады» деді. Фитна сөзінің Құран мен Пайғамбардың сүннетінде кездесетін тағы бірнеше мағынасы бар.

Сынақ мағынасында: Алла Тағала бұл сөздің мағынасын «Əнкəбут» сүресінің 2 аятында былай деген: «Адамдар: «Иман келтірдік» дегені үшін ғана емес, сыналатындарына шын сенеді ме? Азғыру мағынасында: Алла Тағала «Əнғам» сүресінің 53 аятында: «Осылайша олардың кейбірін кейбірімен сынадық». Көпқұдайшылық, имансыздық немесе бүлік мағынасында: Алла Тағала «Бақара» сүресінің 193 аятында: «Фитна жойылғанша олармен соғысыңдар» деген аятында. Бұл аятта фитна сөзі Алла Тағала «сенбеу» деген мағынада да қолданылған.

Ақиқаттан адастыру мағынасында: Бұл сөзді қолдануға болатын тағы бір анықтама – “адастыру” немесе “шатастыру”. «Мəида» сүресінің 49-шы аятында: «Олардың нəпсілеріне берілме жəне олардан сақтан, олар сені Аллаһтың саған түсіргенінің бір бөлігінен бұрып жібереді» («Мəида» сүресі) аятындағы «фитна» сөзінің мағынасы осы.

Күнəһар əрекеттердің мағынасында «Фитна» сөзінің тағы бір мағынасы «күнəлар», «өлтіру» немесе «жаза».

Мұсылмандардың Ислам жолына кедергі келтіретін анық жəне көрінбейтін адастырулар мен азғырулардан аулақ болуы керек, бұл отбасында, жұмыста жəне ақша, мүлік айырбас кезінде өте маңызды. Мұсылман шатасудан аулақ болуы керек, өйткені адамдар мен жындар арасындағы залымдар зұлымдық мен бұзақылық жасайды, тақуаларға кедергі келтіруі мүмкін.

Мұсылман өзінің сеніміне əсер ететін барлық нəрселерден сақ болуы керек: мумин өзін тəртіпсіздіктерден, əсіресе идеологиядағы немесе ақидадағы эмоцияналдық толқулардан жəне лайықсыз мінез-құлық пен қате пікірлерден қорғауы керек. Зұлымдық тез таралады жəне тек жүректерге ғана емес, адамдардың іс-əрекетіне, бүкіл қоғамға əсер ететін жұқпалы аурумен салыстыруға болады. Мұндай ауру қайырымды адамға да, жауызға да ізін қалдырады жəне оның нəтижесі əрқашан апатты болады.

Исламда адасулар мен азғырулар ешбір нұрдан ада қараңғылықпен салыстырылады, өйткені олар мұсылманның сенімі мен түсінігіне соншалықты əсер етіп, адам аз уақыт ішінде өзгере алады: мумин мұсылманнан, адам кəпір мұсылман болуы мүмкін, кəпір мұсылманнан кəдімгідей кəпірге айналып кетуі мүмкін. Исламда имандары (сенімі) əлсіз адамдар өздерінің нəпсілеріне (қалауларына) еріп, күнəлары салдарынан фитна əсеріне ұшырайды. Мұндай адамдар азғыруларға қарсы тұра алмайды – олардың азғырулары жебе нысанаға тиетіндей тиеді.

Қазіргі қоғамның дүрбелеңі

Алла тағала адамзатты тура жолға түсуге жəне одан таймауға шақырды. Қазіргі əлемде фитна, азғырулар адамды үнемі мазалайды, өйткені қазіргі қоғамда олар үшін топырақ өте қолайлы.

Қиындықтар мұсылмандардан Құран мен Сүннетті тастап, ізгі амалдардан жəне Исламнан бас тартуды талап етеді. Ерлер мен əйелдер арасындағы шекараны жоюға шақырулар адамның табиғатына қайшы келетін идеяларды алға тартқан адамдардан келеді. Алла тағала бастапқыда əртүрлі əйелдер мен еркектерді жаратып, олардың арасындағы айырмашылықты белгілеуі тегін емес – шариғат осы табиғи айырмашылықты ескере отырып, адамдар арасында оның азғындауына жəне оның фитнаға түсуіне жол бермейтін этикалық нормаларды белгілейді. Пайғамбарымыз Мұхаммед ﷺбір-бірімен жақын туыстық байланысы жоқ еркектер мен əйелдер бір-бірінен белгілі бір қашықтықта болуы керек деген қағиданы бекітті. Намаз кезінде де ерлер мен əйелдер бір-біріне араласпауы керек.

Қазіргі заманда əйел өз денесін əшкерелеуге, сыпайылық шапанын шешуге ұялмайды, дегенмен əйел мінезіндегі табиғи, туа біткен қасиет, дəл туа біткен, ар-ұят екенін ұмытпаған жөн – Алла Тағала осылай жаратқан. Ислам діні əйел бойындағы осы қасиетті сақтауға жəне дамытуға шақырады. Мұхаммед Пайғамбар ұят иманның бір бөлігі деп атаған. Ал ілгерілеу, ағартушылық сияқты ұғымдарды ұятсыздықпен, мінез-құлық мəдениетінің жоқтығымен шатастырмау керек. Қазіргі тұтыну қоғамы құмарлықтарды жоғарылатып, өзінің төменгі күнəкар қажеттіліктерін БАҚ, журналдар жəне кино арқылы қанағаттандыруды қалыпты деңгейге жеткізді. Күнəны насихаттау өте тартымды болды, осы тартымды жəне əдемі сөздердің барлығын иманға (сенімге) қабылдамау керек.

Жалпы азғырулар (уасуастар), күйзеліс эпидемиясын тудырады. Олар инфекциялар сияқты, алайда олар дененің өлімінен гөрі дін үшін əлдеқайда қауіпті, Исламды бұзады. Пайғамбарымыз Мұхаммед үмметін фитнадан сақтандырып, жақсы істерімен қиыншылықтардан аулақ болуға шақырды.

Қазіргі адамзат қоғамы көптеген азғыруларға ұшырайды жəне күнə алғаш пайда болған сəтте жас муминнің күнəдан бас тартуға күші мен даналығы жету қажет. Уақыт өте келе олардың кейбіреулерінің жүректері күнəға жұмсалады, содан кейін жаңа азғыру пайда болады жəне бұл келесісі бұрынғысынан да ауыр болады. Азғыруға ұшырамайтын адам болмайды. Бастысы кез келген сынақ жіберілген сəтте адам шыдамдылық пен табандылық көрсетуі керек.

Фитна муминді əлсіретпеуі керек: Алланың құлы тақуа болуы керек, азғыруларға алданып, арбауға берілмеуі керек. Алланың діні Ислам уақыт бойы негізгі түп тамыры өзгеріссіз келеді, сол себепті Ислам Алланың құлының өмірінде мəңгілік айқын бағдары болып қала береді.

Нағыз Мумин жасырын жəне ашық күнəлардан қорғана біледі, құлдарын тозақ азабынан құтқару жəне азғыруларға қарсы сынаққа төтеп беруге көмектесу үшін үнемі дұғамен Аллаһқа жүгінеді.

Ислам – муминнің бүкіл болмысының қорғаны, дүние тіршілігінің құрылымындағы бағдар жəне фитнадан шығудың жəне болашақтағы жақсы өмірінің кепілі. Дүние тіршілігінде де, өлім сəтінде де муминді жамандықтан, яғни фитнадан ізгі амалдар мен сабрлық ғана құтқарады. Исламдағы фитна – мұсылманның дұғасы, Алладан тозақтан құтылуын сұрайтын дұғасы.

Алла Тағала Қасиетті кітабында муминдерді күнəһарлармен қатар қоймауға, олар сияқты болмауға шақырады. Исламда адамға қажетті, пайдалы нəрсенің бəрі бар, басқа мəдениет ұсынатын нəрселерге алданбау керек. Құран, Мұхаммед пайғамбардың сүннеті барлық сұрақтарға жауап береді, дұрыс жолды көрсетеді жəне мұсылман өміріндегі фитнадан аулақ болуға көмектесетін АҚИҚАТТЫҢ қайнар көзі.

Егер адам əлсіз болып шықса, фитнаға қарсы дəрменсіз болып шықса жəне азғындықты уағыздаушылардың жетегіне ерсе, Исламда оның емделу жолы – Сүннет пен Құранға жүгіну, пайғамбар, сахабалардан үлгі алу, солардың жүрген жолымен жүру. Аллаһтың мұсылмандарға осы өмірді нығметпен жібергенін анық көрсетеді жəне бүлік пен фитнаға шақырып жатқан дұшпандар мұсылмандарды неден айырмақ? Əрине тыныштықтын, бейбітшіліктен, ынтымақтастықтан.

Өзіңізді бұзақылардан қорғау үшін табандылық танытып, əлсіз жерлеріңізді ашпауыңыз керек, өйткені бұл сіздің табиғатыңызға жат арандатушылық. Олар адам бойындағы асыл құндылықтарды жоюға тырысатындар. Өздерінің уақытын мұсылмандармен алысуға жұмсайды, себебі олардың жұмысы сол. Ислам бекіткен заңдарға бағыну – күш-қуат алудың жəне наным-сенімді нығайтудың бірден-бір жолы. Ислам заңдары (шариғат) сенімді заңдар. Осы заңдарды ұстанған мұсылман əлемі шығыстан батысқа қарай кеңейіп, Аллаһтың жолын қамтамасыз еткен Византия патшалары мен парсы Хосроларының қазынасына ие болды. Мұсылмандардың Құран мен Сүннетті берік ұстануы ғана мұсылмандардың тура жолда қалуына көмектесті.

Дəджəл фитнасы

Өмірдегі жəне өлімдегі фитна жəне Дажжалдың сынақтарының жамандығы туралы оқылатын арнаулы дұға бар. Ислам үмбетінің жəне бүкіл адамзаттың болашағында болатын Исламдағы ең ауыр фитналардың бірі – ақырзаманда болатын жəне үлкен белгілердің бірі болатын Дəджəлдың (Антихрист) келуі. Қиямет күнінің басталуының үлкен белгілерінің бірі.

Ислам тарихындағы мұсылмандардың басынан өткерген, Исламда көптеген адасушы ағымдар мен секталардың пайда болуына, кейбір мұсылмандардың көзқарастарының азғындығына байланысты оқиғаларды талдай отырып, Дəджəл фитнасының ең үлкен сынақтардың бірі болады деген қорытындыға келуге болады. жəне Пайғамбарымыз Мұхаммед ескерткен Қиямет күніндегі Исламдағы толқулар. Мұсылман Дəджəл фитнасынан жəне мұсылманды дүниеде (осы өмірде) жəне періштелер сынауы басталатын ақыретте күтіп тұрған сынақтардан қорғау үшін дұға етуі керек. Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) сүннетінде осы сынақтардан қорғану үшін соңғы тəшаһһудтан кейін дұғаны оқуға болатын дұға бар: Уа, Аллаһ, расында мен Саған қабір азабынан, тозақ азабынан, өмір мен өлім сынақтарынан жəне Дəжжалдың (əл-масих дəджәл) сынақтарының жамандығынан пана сұраймын).

Басшыға бағыну

Ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммедке, оның отбасына жəне барлық солих сахабаларына мадақ! Алла Тағала адамдарға осы өмірде де, болашақта да бақыт пен жеңістің кілті болып табылатын дінін түсірді. Раббымыз жалғыз Жаратушы жəне Ол құлдарына не пайда əкелетінін жақсы біледі. Сондықтан да Ол оларға Өзінің хикметтік өсиеттерін орындауды жəне барлық нəрседе – теология (дін ғылымы) мен ахлақта (адамгершілік), экономика мен саясатта, отбасымен жəне қоғаммен қарым-қатынаста тақуалықты сақтауды бұйырды.

Ислам діні əрбір адамның Алла Тағала жəне Оның жаратылысы алдындағы міндеттерін толық орындауы үшін жағдай жасауға шақырылған. Мұның кілті – əділ де парасатты басшының басшылығымен салауатты қоғам құру. Жауапкершілікті мойнына алып, Алланың разылығы мен нығметіне бөленетіндей халқын алға жетелейтін басшы сайлау. Ал барлық мұсылмандар өз билеушісін қолдауға, оны құрметтеуге, оның əділ бұйрықтарын орындауға, оған тек жақсылық тілеп, ешбір жағдайда оның беделіне нұқсан келтірмеуге міндетті.

Халықты басқару – ең үлкен жауапкершілік. Халық басқару тізгінін өз қолына алған адам иығына өте ауыр жүк артады. Расында, Қиямет күні əрбір адам өз қолында немесе қолында болған əрбір адам үшін жауапты болады. Отағасы əйелі мен балалары үшін жауапты болады. Мемлекет басшысы барлық қарамағындағылар үшін жауап береді. Бұл жайында Алла Елшісі: «Сендердің əрқайсысың қойшысыңдар, əркім өз отарына жауаптысың. Имам – қойшы, ол өз қол астындағыларға жауапты. Күйеу отбасында бақташы, ол отбасына жауапты. Əйел күйеуінің үйінде бақташы жəне ол оған жауапты. Қызметші қожайынының меншігіндегі бақташы жəне ол үшін жауапты. Бала əкесінің мал-мүлкінің бағушысы, ол да оған жауапты. Сендердің əрқайсысың қойшысыңдар, əркім өз отарына жауаптысың» (Ахмад, Əбу Дауд, ат-Тирмизи; əл-Əлбани бұл хадисті сахих деп таныған). Дегенмен, əркім өз міндетін атқара алмайды. Нағыз мумин Раббысынан қорқып, жауапкершілік іздемеу керек, ел басқару оңай іс емес, бірақ егер халық оған билік тапсырса, ол барлық істе əділ, құдайдан қорқу үшін бар күш-жігерін салуы керек.

Пайғамбарымыз: «Уа, Əбдур-Рахман, əмір болуды сұрама, өйткені өтінішіңе орай əмірші болып тағайындалсаң, бұл қызметке сен ғана жауапты боласың. Егер сен мұнсыз (кездейсоқ) тағайындалсаң, бұл істе саған жəрдем беріледі» (əл-Бұхари жəне Муслим). Пайғамбарымыз: «Алланың атымен ант етемін, біз бұл қызметке өз еркімен келгенді де, оған құмар адамды да тағайындамаймыз», – деді (əл-Бұхари жəне Муслим). Бір күні Əбу Зəрр Алла Елшісіне: «Мені осы лауазымға тағайындамайсың ба?», – деді. Пайғамбар оның иығынан қағып: «Уа, Əбу Зəр, сен əлсізсің, бұл жауапкершілік. Қиямет күні ол ұят пен қорлық əкеледі жəне осы лауазымды дұрыс алып, барлық парыздарын орындаған адамнан басқаның бəрін өкінішпен тудырады» (Муслим).

Əділдік – билеушінің ең жақсы қасиеті. Жоғарғы Тəңір жалғыз Төреші, ал заң шығару құқығы тек Оған ғана тиесілі. Демек, Аллаһ жер бетіндегі құлдарына билік берген адам Аллаһтың заңын ұстануы керек. Сонда ғана Алланың разылығына бөленіп, өзі басқарып отырған қоғам береке мен тұтастыққа толы болады. Алланың шариғатына мойынсұну жəне оған қанағат ету – иманның ең маңызды құрамдас бөлігі. Демек, барша мұсылман əміршілері Алланың түсіргеніне сүйене отырып үкім беруге міндетті, ал қол астындағылары Аллаһ Тағаланың Кітабында жəне Елшісінің сүннетінде түсірген нəрселерге жүгінуге міндетті.

Алла Тағала: «Бірақ жоқ – Раббыңмен ант етемін! «Олар өздеріне келіспеушілік тудыратын барлық істерге сені төреші етіп сайламайынша иман келтірмейді, сосын сенің шешіміңнен жүректерінде еш ұят таппай, толық бойұсынады» («Əйелдер» сүресі, 65-аят).

Демек, үкім үшін Аллаһқа жəне Оның Елшісіне жүгінбеген, бұл шешімге қанағаттанбаған жəне оған мойынсұнбаған адамдарда Аллаһ иманның бар екенін үзілді-кесілді жоққа шығарады. Раббымыз Аллаһтың шариғатына сүйеніп үкім етпейтін əміршілерді опасыз, əділетсіз жəне еркін деп атаған. Алла Тағала: «Ал кім Алланың түсіргенімен үкім етпесе, олар кəпір»… «Ал кім Алланың түсіргенімен үкім етпесе, солар залым»… «Кімде-кім Алла түсіргенімен үкім етпесе, міне солар азаптылар»…

Шейх Салих ибн Фаузан «Таухид» кітабында былай деп жазды: «Алланың түсіргеніне сүйене отырып үкім ету жəне соған жүгіну (шариғат) мұсылмандар арасында туындайтын барлық даулы мəселелерде қажет. Ғалымдар теологиялық сипаттағы мəселелерді өз бетінше шешуге жүгінген кезде бір немесе басқа мазхабқа немесе имамға фанаттық ұстану салдарынан Құран мен Сүннет мəтіндерімен дəлелденбеген үкімдерді қабылдамауы керек. Кейбір мұсылман елдерінде сенетіндей жеке сипаттағы немесе азаматтық жағдайдағы мəселелер ғана емес, басқа мəселелер бойынша сот ісін жүргізуге жəне іс жүргізуге де қатысты болуы керек, өйткені Ислам бөлінбейтін біртұтас жəне Алла Тағала былай деді: Əй, иман келтіргендер! Толық бағыныңдар (яғни Исламды толығымен қабылдаңдар), («Сиыр» сүресі, 208-аят); «Кітаптың бір бөлігіне сеніп, бір бөлігіне қарсы боласыңдар ма?», («Сиыр» сүресі, 85-аят).

Сондықтан барлық мəзһабтарды ұстанушылар өз имамдарының сөздерін Құран мен Сүннетке сəйкестендіріп, Құран мен Сүннетке сəйкес келетін заңдарды ұстанып, басқаның бəрін теріске шығарып, соқыр фанатизмді тастағаны жөн. Бұл əсіресе сенім мен идеологияға қатысты барлық білім мен заңдар. Барлық имамдар бұған назар аударсын, Аллаһ оларды рақымына алсын, егер адам бұған қайшы əрекет жасаса, онда ол өзін солардың қатарынан деп санаса да, олардың ізбасары болып табылмайды жəне мұндайлар туралы Аллаһ: «Олар өздеріне хатшылар мен монахтарды алды жəне қожайын қылды, Алладан басқа жəне Мəриям ұлы Мəсіх…» («Тəубе» сүресі, 31-аят).

Бұл аят тек христиандарға ғана емес, сондай-ақ олар сияқты əрекет ететіндердің барлығына қатысты, кімде-кім Алланың жəне Оның Елшісінің əмірлеріне қайшы əрекет етіп, Алланың түсіргеніне қарап емес, адамдарға үкім шығаратын немесе оларға осындай шешімді талап ететін кез келген адамға қатысты. Өз нəпсісін қанағаттандыру үшін өзін шынайы мумин деп санаса да, Исламнан жəне Аллаға деген сенімнен шықты. Өйткені, расында, Алла Тағала осындай нəрсені қалайтындардың барлығына сөгіс айтып, олардың мумин деген сөздерін өтірік деп атаған».

Сонымен, Алланың заңынан бет бұрғандарды Алла кəпір деп атайды. Бірақ кейде бұл үлкен күпірлік түрінде болады, ол адамды мұсылман қауымынан тыс қалдырады, ал кейде кішігірім күпірлікке апарып соқтырады, бұл адам мұсылман болып қалады. Бұл нақты жағдайларға байланысты. Шейх Салих ибн Фаузан «Таухид» кітабында былай деп жазды: «Ендеше, егер адам Алланың түсіргеніне сүйене отырып үкім шығарудың қажеті жоқ деп есептесе жəне оның құқығы еркін деп есептесе. Бұл мəселеде толық таңдау жасаса немесе Аллаһтың шешіміне немқұрайлы қарап, басқа заңдар мен азаматтық заңдарды Аллаһ түсіргеннен жақсырақ деп есептесе, біздің заманымызға сəйкес келмейтін болса немесе Аллаһтың бергеніне сүйенбей шешім қабылдаса. Кəпірлер мен екіжүзділердің көңілінен шығу үшін түсірілген болса, бұл оның күпірлігінің ҰЛЫЛЫҒЫНЫҢ көрінісі болады. Алайда, егер адам сотты жүргізгенде Алла түсірген шариғатқа сүйену керек деп есептесе, бірақ іс жүзінде одан ауытқып, сонымен бірге бұл үшін жазаға лайық екенін мойындаса, онда ол бүлікші болып, Құдайға бағынбаған күйде, кішігірім күпірлік күнəға тап болады. Ал егер адам Аллаһтың əмірлерін (шариғатты) білмей, оны білуге бар күш-жігерін салып, бірақ қателессе, ол қателескен адам, əрекетінің сауабын алады жəне оның қателіктері кешіріледі».

Ислам Ибн Таймия «Минхəж əс-Сунна əн-Нəбəуия» кітабында былай деп жазған: «Аллаһтың Елшісіне түсіргеніне сүйеніп үкім шығаруды қажет деп санамайтын адам кəпір екені күмəнсіз. Алланың түсіргенін ұстанбай, өзі əділ деп санаған нəрсеге сүйеніп, адамдар арасында үкім шығаруға рұқсат берген адамға да солай. Шынында да, əділ билікке ұмтылмайтын қауым жоқ, бірақ бұл қауымдастықтың діндері көбінесе үлкендерінің ұстанғанын əділ деп санайды. Дегенмен, өздерін мұсылман санайтындардың арасында да көбісі өз үкімдерін Алла түсірген шариғатта ешнəрсе айтылмаған əдет-ғұрыптарына сүйенеді. Бұл, мысалы, өз ата-бабаларының дəстүрін ұстанатын, Құран мен Сүннетке мəн бермей, осылай істеу керек деп есептеген тəуелсіз билеушілер болған бəдəуиндер арасында байқалады, дегенмен дəл осы күпірлік болып табылады. . Олардың көпшілігі Исламды қабылдап үлгерсе де, əміршілер ұстанған дəстүрлер бойынша үкім шығаруды жалғастыруда. Егер бұл адамдар тек Аллаһ түсірген нəрсеге сүйене отырып үкім шығаруға болатынын білсе, бірақ оны іс жүзінде ұстанбай, оған қайшы əрекет жасауға рұқсат етсе, кəпір болды».

Шейх Мұхаммед ибн Ибраһим былай деген: «Жалғыз Аллаһтың үкімінің əділдігін мойындай отырып, Аллаһ түсіргеннің негізінде үкім шығармаған адам, өзінің күнəсін мойындай отырып, кішігірім «сенімсіз имансыздық» жасайды. Бұл тек бір немесе екі рет жасаған адам туралы. Егер ол Алланың шариғатына қайшы келетін заңдар жинағын ойдан шығарса, оны жаратқандар қателессе (ақиқатқа сай келмесе), шариғат ережелері əділетті деп айтса да, бұл нағыз күпірлік. Мұндай күпірлік адамды мұсылман қауымынан тыс қалдырады».

Раббымыз жер бетіндегі əміршілеріне өзінің кемел шариғаты бойынша үкім шығаруды жəне əділ болуды бұйырды. Ол: «Егер үкім шығарсаңдар, əділдікпен үкім етіңдер» («Ас» сүресі, 42-аят).

Алланың қалауын Оның разылығы үшін шын жүректен орындау керек, өйткені бұл ғибадат. Алла Тағала тек өз мақсатын, жеке мүддесін көздейтін шариғат заңына бағынбайтын əрбір адамды айыптайды. Жүректерінде дерт барлар туралы: «Олар араларында үкім беру үшін Аллаға жəне Елшісіне шақырылса, олардың кейбірі бет бұрады. Ал егер ақиқат олар жағында болғанда, олар оған бойұсынып келер еді» («Нұр» сүресі, 48-49 аяттар). Мұндай адамдар тек қана өз нəпсілеріне сай келетін нəрселерге мəн береді жəне оларға қайшы келетін барлық нəрселерден бас тартады.

Игі істерде əрбір мұсылман өз билеушілері мен басшыларына бағыну қажет. Мұсылман басшыға мойынсұнуға жəне оған бағынуға жəне ол туралы жаман сөз айтпауға міндетті, өйткені басшыға бағынбау дін мəселелерінде де, дүние өмірінде де жаман зардаптарға əкеледі. Осындай зардаптардың бірі – мұсылмандардың күш-қуатының əлсіреуі, соның нəтижесінде мұсылман халықтарының дұшпандары өздерінің арам ойларын тезірек жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Мұсылман басшыны халқы құрметтеп, оның қол астындағылар Алланың заңымен берілген əмірлерін орындаса, Ислам дұшпандары одан қорқып, құрметтейді. Мұсылмандар өз əміршісін құрметтемесе, дұшпандары оны қорлайды. Жəне бұл мұсылмандардың өздерін менсінбейтіндігінің көрінісі болады. Демек, иманды адам бүкіл мұсылмандардың тағдыры үшін жауапкершіліктің ауыр жүгін арқалаған адамды құрметтеуге тиіс, сонда бүкіл əлем адамдары оның алдында да, барлық мұсылман халықтарының алдында да құрметпен қорқуды сезінуі керек.

Аллаһ Тағала: «Əй, иман келтіргендер! Аллаға бой ұсыныңдар, Пайғамбарға жəне араларыңдағы əмірлерге бой ұсыныңдар. Егер араларыңда бір нəрседе келіспеушілік туындаса, егер Аллаға жəне Қиямет күніне сенетін болсаңдар, оның шешімін Аллаға жəне Елшісіне беріңдер. Осылайша нəтиже жақсырақ əрі қолайлы болады» («Əйелдер» сүресі, 59-аят). Ибн Аббас бұл аяттың Аллаһ елшісінің мұсылман отрядының (əл-Бұхари жəне Муслим) басында жорыққа жіберген Абдулла ибн Хузафаға қатысты түскенін айтты. Құран тəпсіршілері билік иесінің кім екені туралы бірнеше пікір айтқан. Əбу Һурайра, Ибн Аббас, Зəйд ибн Аслам, əс-Судди жəне Муқатил осыларды билік басындағылар деп есептеді. Ибн Аббас та бұлардың мұсылман ғалымдары екенін айтқан. Бұл пікірді Ибн Əбу Талха, Жəбир ибн Абдулла, əл-Хасан əл-Басри, Əбу əл-Əлия, Муджахид, ан-Нахай жəне ад-Даххак та айтқан. Икрима бұл аят Əбу Бəкір мен Омар ибн əл-Хаттабқа қатысты болуы мүмкін деп те есептеген.

Пайғамбардың барлық сахабаларына қатысты деген пікір де бар. Ибн Касир Құран тəпсірінде (1/519) былай деп жазды: «Бұл барлық мұсылман əмірлері мен ғалымдарына қатысты екені анық жəне бұл туралы Аллаһ жақсырақ біледі».

Шауқани Құран Кəрімнің «Фатхул-Қадир» (1/480) тəпсірінде былай деп жазды: «Билік иелері – мұсылман имамдары, билеушілері, билері жəне шариғат бойынша билік берілген, бірақ оған сəйкес емес əрбір адам, Кəпірлер мен Шайтандар. Күнə болмаса, бұйырған немесе тыйым салған барлық нəрседе оларға бағыну керек, өйткені Алланың өзіне бағынбай, Алланың жаратқанына бағыну мүмкін емес. Бұл туралы Алла Елшісінің сахих хадистерінде айтылған».

Ахмад ибн Таймия «Мəжму’ əл-Фəтуа» жинағында (35/16-17) пəтуаларының бірінде былай деп жазған: «Əрбір адам Аллаһқа жəне Оның Елшісіне бағынуға міндетті. Əрбір адам əмірлерге бағынуға міндетті, өйткені Аллаһ бұйырған. Кімде-кім Алланың жəне Оның Елшісінің қалауын орындап, əміршісінің бұйрығын орындаса, Алланың сауабын алады. Егер адам билеушіге билік немесе байлық бергенде ғана мойынсұнса, ал басқаша қарсылық танытып, əмірлеріне бағынбайтын болса, онда оның болашақ өмірінде мұрасы болмайды».

Əбу Һурайрадан риуаят етілген хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Кім маған бағынса, ол Аллаға бойсұнды, ал кім маған бағынбаса, Аллаға бойұсынбады. Кім мен тағайындаған əмірге мойынсұнса, ол маған бағынды, ал кім мен тағайындаған əмірге бағынбаса, ол маған бағынбады» (əл-Бұхари жəне Муслим). Ибн Хаджар «Фатх əл-Бари» (13/112) кітабында осы хадистің түсіндірмесінде былай деп жазды: «Ибн ат-Тин Құрайыштардың да, басқа арабтардың да ешкімнің билігін мойындамайтынын жəне ешбір билеушіге қарсылық көрсетпегенін айтты. Пайғамбар бұл сөздерді əскерлерді басқаруға немесе қалаларды басқаруға тағайындағандарға бағынсын жəне оларға қарсы шықпауы үшін айтты. Əйтпесе, мұсылмандар арасында келіспеушілік туындайтын еді».

Əбу Һурайра (р.а.) Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегенін жеткізген: «Сен қаласаң да, қаламасаң да, саған қиын жəне оңай болған барлық істерде əміршіге мойынсұнуға жəне бағынуға міндеттісің, тіпті ол саған тиесілі нəрсені өзіне иемденсе де» (Муслим). Сондай-ақ ол Пайғамбардың: «Аллаһ Тағала қиямет күні үш адаммен сөйлеспейді жəне оларды тазартпайды жəне олар ауыр азапқа ұшырайды. Бұл жол бойынан құдық тауып алып, оған басқаларды жақындатпаған адам; имамға дүниелік пайда үшін ғана ант берген жəне қалағанын алған кезде ғана антына адал болған адам; сондай-ақ тауарды сатқан кезде мұны істемесе де, осыншама ақша төледім деп Алланың атымен ант ішетін, бірақ сатып алушы оған сеніп, тауарды алатын саудагер» (əл-Бұхари жəне Муслим). Ол Пайғамбардың былай дегенін айтты: «Исраил ұрпақтарын пайғамбарлар басқарды: олардың бірі қайтыс болғанда, оның орнына екіншісі келді. Менен кейін пайғамбарлар болмайды, бірақ билеушілеркөп болады». Одан: «Не істеуіміз керек?» деп сұрады. Ол: «Антыңа адал бол, сонда Алла тағала олардың қол астындағылардың барлығын сұрайды», – деп жауап берді (Муслим). Əбу Зəрр: «Сүйіктім əміршіге бағынуымды бұйырды, тіпті егер ол аяқ-қолы кесілген құл болып шықса да», – деді (Муслим). Əнəс ибн Мəлик Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Тыңдаңдар жəне бағыныңдар, тіпті басы мейіздің көлеміндей Хабашистандық құл басқарса да», – дегенін жеткізген (əл-Бұхари). Умм аль-Хусейн Алла Елшісінің қоштасу қажылығы кезінде былай дегенін естігенін баяндайды: «Егер сендерді Алланың Кітабы бойынша тура жол көрсететін құл басқарса да, басшыларды тыңдаңдар жəне мойынсұныңдар» (Муслим).

Ибн Масғуд Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегенін жеткізген: «Менен кейін озбырлық жəне сендер құптамайтын көптеген нəрселер пайда болады». Одан: «Уа, Алланың Елшісі, бізден осы уақытты тапқандарға не бұйырасыз?» деп сұрады. Ол: «Міндеттеріңді орындаңдар жəне Алладан өздеріңе өтемақы беруін сұраңдар» (əл-Бұхари жəне Муслим). Сəлəма ибн Язид əл-Джуфи бірде Алла елшісінен: «Уа, Алланың Елшісі, егер бізді парыздарымызды орындауды талап ететін, бірақ орындамайтын адамдар басқарса, бізге не істейсің?» – деп сұрады. Пайғамбар кері бұрылып кетті. Ол сұрағын екі-үш рет қайталады, əр жолы Пайғамбар одан теріс бұрылды. Содан кейін əл-Аш'ас ибн Қайс Сəламаны қолынан тартты, бірақ содан кейін Пайғамбар: «Тыңда жəне мойынсұн, өйткені олар өз ауыртпалықтарын көтереді, ал сен өзіңдікін көтересің» (Муслим). Абдулла ибн Амр ибн əл-Ас Пайғамбардың былай дегенін айтты: «…Кімде-кім өз əміршісіне ант беріп, оған қолы мен жүрегін ұсынса, оған қолынан келгеннің бəрінде бағынсын. Ал егер кімде-кім оны биліктен айыруға əрекет жасаса, оның басын кесіңіз» (Муслим). Хузайфа Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегенін жеткізген: «Менен кейін менің нұсқауыммен жүрмейтін жəне менің жолымды ұстанбайтын əміршілер келеді. Олардың арасында адам кейпіндегі шайтан жүректі адамдар болады». Мен одан не істеуім керек деп сұрадым. Ол былай деп жауап берді: «Əміршіңді тыңда жəне ол саған қысым көрсетіп, мал-мүлкіңді иемденсе де, оған бағын. Оған құлақ асыңдар жəне оған бағыныңдар» (Муслим).

Ибн Сария былай деген: «Бірде Алла Елшісі бізге бір уағыз оқып, жүрегіміз үрейленіп, көзіміз жас алды. Біз оған: «Уа, Алланың Елшісі, бұл қоштасу уағызына ұқсайды. Бізге не өсиет етесің?» Ол былай деді: «Мен сендерге Алладан қорқып, əмірлеріңе бағынуларыңды, тіпті егер сендерді құл басқарса да, бағынуды бұйырамын. Расында меннен кейін сендерден кім тірі қалса, көп келіспеушіліктер көреді. Сондықтан менің жолыммен жəне солих халифалар жолымен жүріңдер жəне оған тістеріңмен жабысыңдар. Дінге жаңалық енгізуден сақ болыңдар, өйткені əрбір бидғат – адасушылық» (Əбу Дауд, ат-Тирмизи, Ибн Мажа; əл-Əлбани бұл хадисті сахих деп таныған). Сондықтан имам Ибн Ражаб «Жами‘ул-‘Улум уа əл-Хукум» (2/117) кітабында: «Мұсылман əмірлеріне мойынсұну – дүние бақытының кілті. Бұл Алланың құлдарына күнделікті істерінде пайда əкеледі. Оның арқасында олар жер бетінде діндерін бекітіп, Раббыларына мойынсұнады». Шейхул-Ислам Ибн Таймия өзінің пəтуаларының бірінде (35/20-21) былай деп жазды: «Пайғамбардың мұсылмандарға күнə болып табылмайтын барлық нəрселерде əмірлерге бағынуды бұйырғанын бірнеше рет баса айттым. Сондай-ақ оларға жақсы нұсқау беруді, олардың шешімдеріне жəне мал-мүлкін қалай бөлуге сабырлы болуды, олармен бірге əскери жорықтарға шығуды, олардың артында топтық намаз оқуды жəне барлық игі істерінде оларға еруді бұйырды. Бұл барлық шынайы сенушілерге қатысты жəне бұған қатыспағанын тек тозған қария ғана ақтай алады. Міне, мұсылмандар бір-біріне жақсылық пен тақуалықта көмектеседі. Соған қарамастан оларға əміршілердің өтірігін мақұлдаудан, олардың жауыздығы мен əділетсіздігінде оларға көмектесуден, күнəлі істерде оларға мойынсұнудан жəне т.б. Мұндай əрекеттер күнə мен дұшпандыққа жəрдемдесу болып саналады».

Алланың харам еткеніне мойынсұну мұсылманшылық емес. Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Мұсылман өзіне күнə жасау бұйырылмаса, қаласа да, қаламаса да əмірлерін тыңдап, бағынуы міндетті. Егер оған күнə жасау бұйырылса, онда ол бұл істе оларды тыңдамау жəне бағынбау керек» (əл-Бұхари жəне Муслим). Əбу Əбдəр-Рахман ибн Əли былай деген:

«Пайғамбарымыз мұсылмандарды жорыққа аттандырған кезде Мəдина тұрғындарының бірін басшы етіп тағайындап, қалғандарының бəрін өзіне бағынуды бұйырды. Бір күні жолда ашуланып, адамдарға: «Пайғамбар сендерге маған бағынуларыңды бұйырды емес пе?», – деді. Адамдар: «Иə» деп жауап берді. Сосын: «Маған ағаш жинап бер», – деді. Олар отын жинап болған соң, от жағуды бұйырды, сосын отқа кіруді бұйырды. Жұрт уайымдап: «Оттан аман қалу үшін Пайғамбардың дініне бет бұрдық…» деп бір-бірінің қолынан ұстай бастады. Басшысының ашуы келді. Олар қайтып оралған кезде болған жайтты Пайғамбарымызға айтып берді де, ол: «Егер олар оған кірсе, қиямет күніне дейін шықпас еді. Расында, Алланың бұйырғанына мойынсұну керек» (Фатхул-Бари, 8/58).

Ислам Мұсылман билеушісіне қарсы сөйлеуге тыйым салады. Алланың шариғаты осы лауазымға сайланған мұсылман билеушіге қарсы сөйлеуге үзілді-кесілді тыйым салады. Мұсылманның қолындағы үкіметті құлатуға немесе тіпті оның билігіне нұқсан келтіруге əрекеттенген адам Алла Тағала мен Оның соңғы Елшісінің еркіне қарсы болады. Зияд ибн Құсайб былай деді: «Мен Əбу Бəкратамен бірге Ибн Амир уағыз оқып жатқан кезде оның мінберінің жанында отырдым, ол жұқа əрі нəзік көйлек киген болатын. Осы кезде Əбу Билял: «Біздің əмірге қараңдар. Ол еріктілер киетін көйлекті киіп жүр». Əбу Бəкрата оған тез жауап қатты: «Үндемей қал, мен Алла елшісінің: «Кімде-кім жер бетінде Алланың билік берген əміршісін қорласа, Алла оны қорлайды», – дегенін естідім (əт-Тирмизи; əл-Əлбани бұл хадисті жақсы деп таныған). Имам Ахмад риуаят еткен хадисте: «Кімде-кім Алла Тағала жер бетінде билік берген əміршісін құрметтесе, Алла оны құрметтейді. Ал кімде-кім Алла Тағала жер бетінде құдірет берген əміршісін қорласа, Алла оны қорлайды». Сахл ибн Абдулла ат-Тустари былай деген: «Адамдар билеушілері мен ғалымдарын құрметтесе, олардың денсаулығы нашар болады. Оларды құрметтесе, Алла олардың дүниелік жəне болашақ өмірін реттейді. Оларға немқұрайлылық танытса, Алла олардың дүниелік жəне болашақ өмірін жояды». (Тафсир əл-Қуртуби, 5/262). Əбу Һурайрадан (р.а.) жеткен хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Кімде-кім басшыға мойынсұнбай, мұсылман үмметінен бөлініп өлсе, ол надандық заманының өлімімен өледі. Кімде-кім соқыр құмарлықтан ту астында соғысса, оған ашуланып, шақырып немесе оған көмектесіп, өлтірілсе, ол надандық заманының өлімімен өлді. Кімде-кім тақуалар мен күнəһарларды ажыратпай, мүміндерге зиянын тигізбестен жəне бейбіт келісім жасалғандардың алдындағы міндеттерін орындамай үмметіме қарсы келсе, оның маған қатысы жоқ, менің де оған қатысым жоқ. .» (Бұхари жəне Муслим). Ибн Аббас жеткізген хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Кімде-кім өз əміршісінен ұнатпайтын нəрсені байқаса, оған сабыр етсін, өйткені кім мұсылман үмметінен бөлініп, өлсе, ол надандық заманының өлімімен өледі» (Бұхари жəне Муслим). Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Кімде-кім əміршісіне бағынбаған болса, қиямет күні Алла Тағалаға жолығады жəне оған ешқандай себеп болмайды. Ал кім ант ішпей өлсе, ол надандық заманының өлімімен өлді» (Муслим). Арфаджа Алла Елшісінің былай дегенін естігенін айтты: «Егер сендерге бір кісінің қол астында болсаңдар, бірлігіңді бұзып, үмметіңді бөлгісі келетін біреу келсе, оны өлтіріңдер (Муслим). Арфаджа Алла Елшісінің былай дегенін естігенін жеткізген: «Егер бəрің бір адамның қол астында бола тұра, бірлікті бұзып, үмметіңді бөлгісі келетін біреу келсе, оны өлтіріңдер (яғни, басшыға қарсы шыққанды), (Муслим). Умму Сəлəмə Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегенін жеткізген: «Сендердің істеріңді кейде ұнатып, кейде ұнатпайтын əмірлер басқаратын уақыт келеді. Сендерден кім [олардың зұлымдықтарын] жек көрсе, оларға қатысы жоқ. Кімде-кім оларға қорлық айтса, [жазадан] құтылады. Кім оларға разы болып, оларға ілессе…» деп айтқан жерінен, сөзін бөліп сұрады: «Уа, Алланың елшісі, олармен соғысу керек емес пе?». Ол: «Жоқ, егер олар намаз оқитын болса», – деп жауап берді (Муслим). Джунада ибн Əбу Умайя былай деді: «Убада ибн əс-Самит ауырып қалғанда, біз оған келіп: «Аллаһ саған шипа берсін! Пайғамбардан естіген хадистеріңіздің бірін айтыңызшы, Алланың қалауымен ол сізге пайдалы болады», – деді. Убада: «Пайғамбар бізді өз орнына шақырды, біз оған ант бердік. Ол бізге: «Сіздерге ант етеміз, біз қаласақ та, қаламасақ та, бізге қиын болса да, қолымыздан келмесе де, əмірші мал-мүлкімізді иемденіп алса да, бəрін тыңдаймыз жəне бағынамыз. Сондай-ақ біз онымен билікке таласпаймыз». Сонда Пайғамбар: «Аллаһ хабарлаған ашық күпірлік жасамаса», – деді (əл-Бұхари жəне Муслим). Имам əн-Нəуəуи (12/229) осы хадиске берген түсіндірмесінде: «Бұл хадистегі күпірлік сөздері Алла Тағаланың діні ескертетін күнəларды білдіреді. Бұл хадистің мағынасы: билеушімен билік үшін дауласып, оған қарсы шықпау керек, егер ол шынайы күпірлік жасамаса, оны Ислам негіздерінен білесіз. Егер əмірші мұны істесе, оның əрекеті мақұлданбайды жəне оған ақиқатты еске салу керек. Алайда оған қарсы шығу жəне онымен соғысу мұсылман ғұламаларының бірауызды пікірі бойынша, тіпті билеуші деспот жəне үлкен күнəһар болса да тыйым салынған. Бұған көптеген хадистер айқын дəлел. Сүннетті ұстанушылар бірауыздан билеушіні жасаған күнəлары үшін биліктен кетіруге болмайды. Ғалымдар мұның себебін мұндай əрекеттердің мұсылмандар арасында қантөгіс пен алауыздық тудыруы мүмкін деп есептейді. Сондықтан күнəһарды биліктен кетірудің пайдасынан гөрі зияны көп болады».

Ауф Ибн Малик Пайғамбардың былай дегенін жеткізген: «Əміршілердің ең жақсысы – өздерің жақсы көргендерің жəне сені жақсы көретіндерің. Сен оларға батасын бер, олар саған батасын береді. Ал əміршілердің ең жаманы – өздерің жек көретіндерің жəне сені жек көретіндерің. Сен оларға қарғыс айтасың, олар сені қарғайды». Одан: «Уа, Алланың Елшісі, қолымызда семсермен соғыспаймыз ба?» – деп сұрады. Ол: «Жоқ, егер олар сенімен бірге намаз оқитын болса. Əміршіңнен өзіңе ұнамайтын нəрсені көрсең, оны ұнатпа, бірақ мойынсұнудан бас тартпа» (Муслим). Бұл Алланың заңы билеуші мұсылман болса, үкіметті құлату əрекеттеріне тыйым салғанын білдіреді. Бұл əрбір сенуші есте сақтауы жəне басшылыққа алуы керек өте маңызды ілім. Нафи’ былай деді: «Мəдиналықтар Язид ибн Муауияны тақтан тайдыруға бел буған кезде, Ибн Омар өзінің серіктері мен балаларын жинап, Пайғамбардың: «Қиямет күні əрбір сатқынның қасына ту тігіледі» дегенін естігенін айтты…” Ол сөзін жалғастырды: «Бəріміз бұл кісіге Аллаһ пен Оның елшісінің заңына сəйкес ант бердік. Расында, мен бір адамның екіншісіне Аллаһ пен Оның елшісінің заңы бойынша ант беріп, сосын оған қарсы соғысуынан асқан сатқындық білмеймін. Бір кездері бəріңіз оған ант бергенсіздер. Сондықтан, егер сендердің біреулерің оны құлатқысы келсе, онда менің оған қатысым жоқ» (əл-Бұхари). Ибн Муфлих «əл-Адаб аш-Шария» (1/175) кітабында былай деп жазды: «Əл-Уəтик əміршісі кезінде Бағдадтың мұсылман фақиһтары Əбу Абдулла Ахмад ибн Ханбалға келіп, оған шағымданды: Мұсылмандардың жағдайы олардың арасында Құранның жаратылуына жəне т.б. туралы теріс көзқарастардың таралуына байланысты өте қиындады. Олар билік пен сұлтанға наразылықтарын білдірді. Имам Ахмад олармен бұл мəселені талқылап, жүректерінде Сұлтанның əрекеттеріне наразылық білдіруді бұйырды, бірақ ешбір жағдайда оған мойынсұнудан бас тартпауды, мұсылмандардың бірлігін бұзбауды, олардың қанын төкпеуді, мүмкін болатын нəрселер туралы ойлануды бұйырды. Олардың əрекеттерінің салдары жəне сабрлық туралы ойлануға шақырды». Бұл Мұхаммед пайғамбардың сүннеттерін қайта жаңғыртып, өмірінің соңына дейін Исламды надандардың қате көзқарастарынан арылтып, оны қорғауға ұмтылған ұлы ғалымдардың бірі имам Ахмад ибн Ханбалдың (һ. 241 ж. өлген) пікірі. Ұлы ғұлама жəне заңгер Ахмад ат-Тахауи (қ.ж. 321 и.к. қайтыс болған) өзінің шынайы исламдық сенімдер туралы кітабында былай деп жазды: «Біз имамдарымыз бен əміршілерімізге қарсы сөйлеуді, тіпті олар қателесіп, əділетсіздік жасаса да мойындамаймыз. Біз оларды қарғамаймыз жəне оларға бағынудан бас тартпаймыз. Біз оларға мойынсұну арқылы Ұлы да Құдіретті Аллаға мойынсұнып жатқанымызға сенімдіміз. Ал оларға мойынсұну əр нəрседе парыз, тек олар күнə жасауға бұйырмаса. Əрдайым басшыларымызды Алла тура жолға салсын, денсаулық берсін деп тілейміз». Имам ат-Тахауидің бұл сөздеріне түсініктеме бере отырып, шейх Əли ибн Əбу əл-'Изз «əл-Ақида ат-Тахауия» кітабына жазған түсініктемесінде былай деп жазды: «Құран мен Сүннет əміршілерге мойынсұнбаған жағдайда бағыну қажеттігін көрсетеді. Тек күнə жасауға əмір етпесе. Алла Тағаланың: «Аллаға бойұсыныңдар, елшісіне жəне араларыңдағы əміршілерге бой ұсыныңдар» деген сөзін ойлап көріңізші. Алла Тағала: «Пайғамбарға бой ұсыныңдар» дегенімен, «Іштеріңдегі əмір иелеріне бой ұсыныңдар», – демеген. Ол бұл етістікті қайталамады, өйткені билік иелерінің өздері мойынсұнуға лайық емес. Олар Аллаһ пен Оның Елшісінің əмірлеріне сəйкес келетін барлық нəрселерде мойынсұнулары керек. Алайда Алла Тағала пайғамбарға мойынсұнуға келгенде «мойынсұн» етістігін қайталады, өйткені оған бағынған адам Аллаға бағынған. Алла елшісі адамдарды Аллаға мойынсұнбауынан шығаратын ешбір нəрсені бұйырмайды. Ол күнəсіз, ал кез келген басқа əмірші Алланың қалауына қайшы келетін нəрсені əмір ете алады. Сондықтан оларға Аллаһ пен Оның Елшісінің əмірлеріне сəйкес келетін нəрседе ғана бағынуға болады. Дегенмен, мұсылмандар басшыларға, тіпті олар заңсыздық пен əділетсіздік жасаса да, оларға мойынсұнулары керек, өйткені оларға бағынбау жасаған күнəларының ауырлығынан бірнеше есе ауыр зардаптарға əкеледі. Егер мүміндер өздері жасаған зұлымдыққа сабыр етсе, күнəларының кешірілуі мен еселенген сауап күтіп тұр. Алла Тағала күнəһар əміршілерді амалдарымыздың азғындығы үшін ғана үстімізге қойғанын есте ұстаған жөн. Расында, сауап əрқашан адамның ісіне сəйкес келеді. Сондықтан Алладан шын жүректен кешірім сұрап, күнəларымызға тəубе етіп, ізгі амалдар жасауға міндеттіміз. Алла Тағала былай деді: «Сендерге қандай да бір пəлекет тек өз істегендерің үшін келеді. Бірақ Ол сендерді көп кешіреді» («Насихат» сүресі, 30-аят); «Сендерге [Ухудта] апат болды, бірақ бұрын [қарсыластарды] екі есе [Бəдірде] апатқа ұшыраттың.

Сонымен сіз: бұл не үшін? [Уа, Мұхаммед] оларға айт: жеңілістің себебі өзіңде» («Имран əулеті» сүресі, 165-аят); «Сол сияқты зұлымдардың кейбірін істегендері үшін басқаларына бағындырамыз» («Мал» сүресі, 129-аят).

Егер бағынышты адам əділетсіз билеушінің қысымынан құтылғысы келсе, онда ол ең алдымен заңсыздық пен əділетсіздік жасауды тоқтатуы керек. Малик ибн Динар көктегі жазбалардың кейбірінде Раббымыздың: «Мен барлық патшалардың Патшасымын жəне олардың жүректері Менің қолымда. Егер адамдар Маған мойынсұнса, Мен өз мейірімім бойынша олардың үстінен əділ патшаларға билік беремін. Ал егер олар Маған мойынсұнбаса, кек алу үшін олардың үстінен əділетсіз патшаларға билік беремін. Жүректеріңді патшаларың туралы ойлармен алаңдатпаңдар, бірақ Маған тəубе етіңдер, сонда Мен сендерге рақым етемін». Бұл Мұхаммед пайғамбардың сүннетін ұстанушыларының таза жəне шынайы көзқарастары жəне мұсылмандар оларға адал болғанша, ешкімнің айла-амалдары олардың сенімін бұза алмайды. Өйткені, Алла Тағала мүміндерге арнап: «Егер сабыр етіп, Алладан қорықсаңдар, олардың (яғни, Алланың дұшпандарының) айла-амалдары сендерге ешбір зиян тигізбейді» («Имран əулеті» сүресі, 120-аят).